اخلاق اسلامی و خانواده
سه شنبه, ۱۲ اسفند ۱۳۹۳، ۰۵:۴۱ ق.ظ
چکیده
از جمله ویژگی
هایی که خداوند متعال در سوره ی فرقان برای عبادالرحمان بیان می کند،
اهتمام به صلاح خانواده و فرزندان است. این سیره ی پسندیده ای است که در
قرآن کریم به حضرت ابراهیم نسبت داده شده است. عبادالرحمان از خدا می
خواهند که زن و فرزندشان را مایه ی چشم روشنی آنان قرار دهد.
اخلاق اسلامی و خانواده
چکیده
از جمله ویژگی هایی که خداوند متعال در سوره ی فرقان برای عبادالرحمان بیان می کند، اهتمام به صلاح خانواده و فرزندان است. این سیره ی پسندیده ای است که در قرآن کریم به حضرت ابراهیم نسبت داده شده است. عبادالرحمان از خدا می خواهند که زن و فرزندشان را مایه ی چشم روشنی آنان قرار دهد.
علاقه به همسر و فرزند، میل و غریزه ای طبیعی است که موجب بقای نسل بشر است. فلسفه ی وجودی این میل طبیعی، تشکیل خانواده ، تسکین و آرامش اعضای خانواده در پرتو آن است. با شکل گیری خانواده، میان همسران و فرزندان، مودت و رحمت به وجود می آید. این دو رمز و راز پویایی و نشاط خانواده هاست . باید مواظب بود که این دو در خانواده به افراط و تفریط دچار نشود. تفریط در محبت و مودت در خانواده ها، مایه ی تلاشی خانواده ها و روی آوری اعضای خانواده به انواع رفتارهای نابهنجار است؛ همان گونه که محبت بیش از حد، در بسیاری اوقات موجب منع از انجام تکلیف دینی می شود. ملاک و معیار، اعتدال در محبت و مودت است، به گونه ای که مانع از انجام تکالیف دینی نشود.
کلید واژه ها: قره العین، چشم روشنی، محبت ، مودت، ناسپاسی، نعمت های الهی، اعتدال.
اهتمام به صلاح خانواده
«والذین یقولون ربنا هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قره أعین و اجعلنا للمتقین اماما» (فرقان: 74)
بحث درباره ی آیات آخر سوره ی فرقان و در وصف عبادالرحمان بود. در ادامه، این آیه به دو موضوع دیگر پرداخته است: یکی اهتمام عبادالرحمان به خانواده ، و دوم اهتمام آنان به صلاح و پیشرفت جامعه. در مورد ویژگی اول عبادالرحمان می فرماید: «والذین یقولون ربنا هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قره أعین.» عبادالرحمان کسانی هستند که گفتار، منش و خواسته های آنان این است که در دعاهای خود از خدا می خواهند: «از همسران و فرزندانمان نور چشمی به ما ببخش.»
اینکه بندگان شایسته خدا، به صلاح خانواده های خود اهتمام داشته باشند و بخواهند فرزندان و همسرانشان، همسران و فرزندانی صالح باشند، این شیوه ی انبیاء، صالحان و به تعبیر قرآن عبادالرحمان است. این شیوه از جمله سیره ی حضرت ابراهیم علیه السلام بوده است. از جمله فرازهای برجسته ی زندگی حضرت ابراهیم علیه السلام، که تا روز قیامت ماندگار است، بنای کعبه است که به کمک فرزندش حضرت اسماعیل آن را ساختند. قرآن نقل می کند: آن گاه که پدر و پسر مشغول ساختن خانه ی خدا بودند، این گونه دعا می کردند: «ربنا واجعلنا مسلمین لک و من ذریتنا أمه مسلمه لک.» (بقره: 128) آنان در حالی که مشغول خدمت بزرگ و شایسته ای بودند و می دانستند که خدای متعال به این کار رضایت دارد و دعایشان را هم در این حال اجابت می کند ، دعا می کردند. دعای حضرت ابراهیم علیه السلام این است که خدایا من و اسماعیل را مسلم قرار بده؛ یعنی تسلیم خودت گردان . به این هم اکتفا نمی کند، می فرماید: «و من ذریتنا امه مسلمه لک» ذریه ما را هم امت مسلمان قرار بده .
مقام حضرت ابراهیم علیه السلام در قرآن بسیار بالاست. در روایات داریم که خدای متعال ابتدا مقام نبوت و رسالت را به حضرت ابراهیم اعطا کرد ، بعد مقام خلت را؛ «و اتخذ الله ابراهیم خلیلا.» (نساء: 125) بعد از این سه مقام ، مقام امامت را به آن حضرت اعطا نمود. آن حضرت برای اینکه به مقام امامت برسند، شرایطی لازم بود و می بایست امتحان شوند. اگر در امتحان الهی موفق می شدند، آن گاه امامت به او اعطا می شد: «و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات» (بقره : 124) خدا حضرت ابراهیم را در چند مورد آزمایش کرد و او همه را به درستی و کمال انجام داد و خوب و سرافراز هم از این امتحانات بیرون آمد . «فأتمهن.» (بقره : 124)آن گاه که امتحانات تمام شد و او از این امتحانات سرافراز بیرون آمد، خدا پاداشش را این گونه قرار داد : «قال انی جاعلک للناس اماما.» (بقره: 124) این اوج مقام و منزلت ابراهیم نزد خدای متعال است که پس از مقام نبوت ، رسالت و خلت ، یک مقام والایی به او داده شد . این مقام ، پس از پیروزی در امتحانات الهی به او عطا شد. آن حضرت پس از دریافت این مقام و منزلت، فوراً به خدای متعال عرض کرد: «و من ذریتی» (بقره: 124) ؛ خدایا! به فرزندان من هم این مقام می رسد؟ پاسخ شنید: «قال لا ینال عهدی الظالمین»؛ این مقام به همه کس داده نمی شود ، به کسانی که اهم ظلم و گناه نباشند، این مقام اعطا می شود. به هر حال این سیره ی حضرت ابراهیم علیه السلام است که همواره در فکر صلاح خود و ذریه و خانواده و خاندان خویش است و این از ویژگی های برجسته ی عبادالرحمان است که همواره به فکر خانواده شان هستند .
چشم روشنی عبادالرحمان
اما تعبیر «هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قره أعین» به چه معناست؟ ابتدا سؤالی مطرح است و آن اینکه علاقه به زن و فرزند چه نوع علاقه ای است و تا چه اندازه مطلوب است؟ آیا به راستی این علاقه به هر درجه ای که باشد، مطلوب است؟ اما پیش از هر چیز باید گفت : در فارسی ما تقریباً معادل «قره العین» را داریم. برخلاف بسیاری از واژه های عربی که معادل آن در فارسی عیناً پیدا نمی شود . البته، متقابلاً در فارسی هم واژه هایی هست که عیناً معادل آن در عربی نیست ، اندکی با هم تفاوت دارد. به هرحال، مفهوم «قره العین» تقریباً همان است که ما در فارسی می گوییم : چشم روشنی . در ادبیات فارسی چشم روشنی نهایت سرور و شادی از یک کار، و حالت رضایت از چیزی را نشان می دهد. به فرزند هم می گویند: نورچشمی. یعنی وقتی نگاهش به شخصی یا چیزی بیفتد ، همین موجب شادی او می شود. گویا یک نوری در دلش می تابد و بی درنگ چشمش برق می زند. در عربی هم «قره العین» همین معنا را دارد. واژه ی «قره العین» یا نور چشم ، سه بار در قرآن استعمال شده است: یکی در همین جاست. یکی هم در اوصاف بندگان بسیار شایسته خداست. در سوره ی سجده « ... تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من قره أعین...» (سجده: 16و17) می فرماید: بندگانی که وقتی آیات خدا برایشان خوانده می شود ، به حال سجده به روی زمین می افتند . این یکی از اوصاف بندگان خداست . یکی از اوصافشان هم این است که از بستر گرم بلند می شوند و مشغول راز و نیاز با خدا می شوند: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» پلهو ها از بستر تهی می کنند، بستر را رها می کنند و راز و نیاز با خدا می کنند. یکی هم این است «مما رزقنا هم ینفقون» از آنچه روزی شان داده ایم ، در راه خدا انفاق می کنند . این سه تا وصفی است که در آیه ی سجده برای این بندگان شایسته خدا ذکر شده است. در ادامه می فرماید: کسانی که این سه وصف را دارند، هیچ کس نمی داند که خدا چه روشنی چشمی برایشان مهیا کرده است. اینها پاداش عملشان است. نعمت هایی را که مزد اعمال آنان است، کم و بیش بیان می کند: « جنات تجری من تحتها الأنهار»(بقره: 25) بهشتی که نهرها در آن جاری است ؛ یا (و زوجنا هم بحور عین) (دخان: 54) ازدواج با حوریان بهشتی؛ و یا «و فواکه مما یشتهون» (مرسلات: 42)؛ «ولحم طیر مما یشتهون» (واقعه: 21) طبیعی است آن میوه ها و نعمت های بهشتی با نعمت های دنیایی بسیار تفاوت دارد. ولی در نهایت ، یک شمایی از آن را انسان می تواند درک کند. ولی این آیه می فرماید: هیچ کس نمی داند که خدا چه روشن چشمی برایشان مهیا کرده است. در روایت هم داریم که می فرماید: «ولا خطر علی قلب بشر»؛(1) بر قلب هیچ انسانی خطور نکرده؛ یعنی فهم بشر عاجز از این است که اصلاً بتواند تصورش را هم بکند. ان شاء الله اگر شمه ای از آن روزی ما شد، آن گاه در بهشت لذت واقعی آن را خواهیم چشید.
به هر حال ، قرآن می فرماید: هیچ کس نمی داند که این چشم روشنی چیست. « فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من قره أعین » معلوم می شود این قره العین بسیار بالاتر از نعمت های دیگر است . سایر نعمت ها را کم و بیش می توان فهمید ، اما این چشم روشنی، که خدا برای این بندگان خاص خود قرار داده ، هیچ کس نمی تواند تصورش را هم بکند.
بحث از «چشم روشنی» در قرآن، در داستان حضرت موسی علیه السلام هم آمده است . وقتی حضرت موسی علیه السلام متولد شد، به الهام الهی ، مادرش او را در صندوقی قرار داد و در نهر انداخت. نهر او آورد در کاخ فرعون ، و فرعونیان او را گرفتند . فرعونیان دنبال چنین افرادی می گشتند. چون فرعون شنیده بود که فرزندان بنی اسرائیل برای او خطر جدی محسوب می شوند از این رو، بچه های پسر را می کشت . از آنجایی که همسر فرعون نازا بود و بچه دار نمی شد، او همین که چشمش به این طفل افتاد، آنچنان محبت او در دلش افتاد که بی تاب شد و به شوهرش گفت: مبادا این طفل را بکشی او را نگه دار فرزند ما شود. ما که بچه نداریم ، این طفل فرزند ما می شود و چشم من و تو با او روشن می شود: « قرت عین لی و لک » (قصص: 9) بنابراین ، موسی علیه السلام برای فرعون و زنش چشم روشنی است!
در این آیه هم ، مؤمنان و عبادالرحمان از خدا می خواهند که خدایا همسران ما را مایه ی چشم روشنی ما قرار بده؛ یعنی همسری نصیبان کن که مایه چشم روشنی ما شود؛ یعنی بالاترین خواسته ی ما از او تأمین شود. همچنین فرزندان ما به گونه ای باشند که مایه ی چشم روشنی ما باشند. هیچ نگرانی ای از آنان نداشته باشیم . همین که نگاهمان به آنان می افتد ، شاد شویم . این خواسته ای است که عبادالرحمان از خدای متعال دارند.
فلسفه ی چشم روشنی زن و فرزند
در این جا سؤال مطرح می شود که این گونه دعا کردن و این ویژگی عبادالرحمان ، نشانه ی این است که آدمی باید علاقه ی زیادی به زن و فرزند داشته باشد، چرا که بندگان خوب و شایسته خدا از او می خواهند که همسری و فرزندی داشته باشند که مایه ی خوشحالی و چشم روشنی آنان باشد .
فلسفه ی این کار این است که انسان به طور طبیعی یک میل غریزی، به همسر و فرزند دارد. این حکمت الهی است که خدا بر انسان چنین میل غریزی را قرار داده است ، بخصوص در مورد همسر که مایه ی بقای نسل انسان می شود. اگر چنین میلی در انسان نبود ، انسان ها حاضر نمی شدند سختی زندگی خانوادگی را تحمل کنند. آن میل طبیعی ، کشش غریزه و لذت جنسی است که موجب می شود انسان سختی های زندگی و خانوادگی را تحمل کند . در نتیجه، نسل بشر باقی می ماند؛ یعنی من و شما محصول این حکمت الهی هستیم . اگر خدا در پدران و مادران ما چنین میل غریزی را قرار نداده بود، من و شما به وجود نمی آمدیم . چه حکمتی از این بالاتر؟ فلسفه ی وجودی این غریزه طبیعی در انسان این است که نسل بشر تداوم و تکثر پیدا کند. علاوه بر این ، خدای متعال برای استحکام خانواده ها ، میان همسران و فرزندان مودت و محبت برقرار می کند. قرآن می فرماید: « و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لستکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه » (روم: 21) این مودت و رحمت، غیر از آن کشش غریزی است . بعد از اینکه فرد همسر شایسته خویش را انتخاب کرده، محبت بین آنان به وجود می آید. میل غریزی موجب انتخاب همسر و تشکیل خانواده می شود. پس از آن، میان همسران مودت و محبت به وجود می آید که مایه ی استحکام خانواده هاست. بنابراین، مقتضای حکمت الهی این است که چنین محتبی بین مرد و زن ، بین همسران و بین پدر و مادر با فرزندان به وجود آید تا چرخه ی زندگی بچرخد و خانواده تشکیل شود و از خانواده ، اجتماع پدید آید.
متأسفانه خانواده ، در دنیای صنعتی امروزی با آسیب های فراوانی مواجه است . امروزه زندگی ماشینی و پیشرفته صنعتی موجب تضعیف خانواده و ارتباط های خانوادگی شده است، واقعیت هایی که با اندک تأمل در جهان پیرامون می توان به آن پی برد . بشر امروز قدر این رحمت و نعمت الهی را ندانست و به خاطر لذت های زودگذر دنیایی و کسب ثروت و شهرت، نقش خانواده در زندگی اجتماعی بسیار کم رنگ شده است. زن و مرد در جوامع غربی ، اغلب هر یک به دنبال لذایذ زودگذر دنیایی خود هستند و روابط خانوادگی از هم گسسته است. امروز در جوامع غربی ، همجنس بازی و ازدواج دو هم جنس قانونی شده است . آن گاه بچه ای هم از جایی می آورند و این بچه عضو خانواده ی آنان می شود و در اسناد هم ثبت می شود که این بچه متعلق به اینهاست و از آنان ارث می برد. شهرداری هم، در جاهایی که رشد جمعیت منفی است به آنان کمک مالی می کند که از بچه نگهداری کنند . این میوه ی زندگی بر اثر ناسپاسی از نعمت هالی الهی به وجود آمده است .
پیامد ناسپاسی از نعمت های الهی
مودت و رحمتی که خدا بین همسران و یا پدر و مادر و فرزندان قرار داده، اگر از حد خودش فراتر برود و افراطی شود، دچار انحراف خواهد شد دیگر آن اهدافی که برای آن، خانواده را تشکیل داده و آن حکمتی که خدا بر این حکمت، این محبت را قرار داده، تأمین نمی شود و انسان ها به کمال مطلوب نخواهند رسید. همان گونه که فقدان محبت و مودت ، که ناشی از انحراف از فلسفه واقعی تشکیل خانواده است ، آسیب زاست ، محبت افراطی هم موجب انحراف است وآسیبی دیگر است که برخی دیگر از خانواده های امروزی دچار آن هستند .
اگر پدر و مادری محبت افراطی به فرزند داشته باشند ، آن فرزند درست تربیت نمی شود، لوس، بی هنر و سر بار دیگران بار می آید، از خود شخصیتی ندارد، هویت ندارد، و وابسته به دیگران است. علت آن هم ، همان محبت های افراطی پدر و مادر است . اگر محبت پدر و مادر کنترل شده و تحت ضابطه نباشد، همان محبتی که باید مایه ی حیات انسانی باشد، مایه ی بدبختی آنان خواهد بود . همان گونه که فرزندان محروم از محبت پدر و مادر ممکن است جنایتکار بار بیایند، محبت بیش از حد هم موجب می شود که فرزند وابسته، بی عرضه و لوس تربیت شود و سربار دیگران شود، نه به درد خودش بخورد نه به درد دیگران .
اعتدال ؛ رمز بقا و پویایی خانواده ها
در اینجا هم مثل بسیاری از عرصه های زندگی، اعتدال لازم است؛ افراط و تفریط هر دو انحرافی است . گاهی اوقات ، محبت افراطی موجب می شود که انسان از انجام تکالیفش باز بماند. اگر محبت زن و فرزند بر قلب انسان احاطه پیدا کرد، جایی که بین بهره برداری از این محبت و انس گرفتن با زن و فرزند ، با انجام یک تکالیف دینی با هم تزاحم پیدا کنند، چون این محبت غالب است ، آن تکلیف طرد می شود آیه شریفه می فرماید:« قل ان کان آباؤکم و أبناؤکم و اخوانکم و أزواجکم و عشیرتکم و أموال افترفتموها و تجاره تخشون کسادها و مساکن ترضونها أحب الیکم من الله و رسوله و جهاد فی سبیله فتربصوا حتی یأتی الله بأمره و الله لا یهدی القوم الفاسقین (توبه: 23) همان محبتی که خدا قرار داده و حکمت آفرینش، آن را اقتضا می کند، و اگر آن نباشد زندگی به هم می خورد و نه نسلی باقی می ماند و نه جامعه ی سالمی تشکیل می شود، اگر از حد خودش گذشت ، زن و فرزند از خدا و جهاد در را خدا محبوب تر خواهند شد؛ و وقتی که باید برود جهاد، علاقه به فرزند مانع از انجام جهاد می شود. از این رو، محبت افراطی موجب بدبختی انسان می شود، موجب ترک واجب می شود؛ ترک واجبی که مصالح اسلام را به خطر می اندازد . در اینجاست که خدای متعال تهدید می کند؛ تهدید عجیبی! « فتربصوا حتی یأتی الله بأمره» (توبه: 24) منتظر باشید که خدا فرمانش را صادر کند و به حسابتان برسد شما به خاطر علاقه به زن و فرزند ، جهاد را رها می کنید، انفاق را ترک می کنید از این رو، افراط در محبت به زن و فرزند هم نوعی خطر محسوب می شود. بنابراین، هر چند زن و فرزند خوب ، نور چشمی محسوب می شوند، اما محبت به آنان باید در حد اعتدال باشد. اعتدال یعنی حد وسط و کمی، یعنی محبت به گونه ای باشد که اگر با تکالیف الهی تزاحم پیدا کرد، محبت زن و فرزند بر محبت خدا فائق نیاید و مانع انجام تکلیف الهی نشود.
تکالیف دینی که با محبت به زن و فرزندان تزاحم پیدا می کنند بسیارند : گاهی انسان باید در جبهه شرکت کند، علاقه به زن و فرزند ممکن است مانع از آن شود . گاهی باید به تحصیل علوم دینی و یا تبلیغ دینی بپردازد، اما علاقه به زن و فرزند مانع می شوند. این چنین محبتی مطلوب نیست. این محبت ها در حدی مطلوب است که تزاحم با تکلیف واجب نداشته باشد. اگر مزاحم شد، خود همین موجب بدبختی انسان می شود.
بنابراین، در محبت به همسر و فرزندان توجه به نکاتی چند ضروری است: اولاً در بعضی جاها تأکید شده که مواظب باشید گاهی زن و فرزندتان می توانند دشمن شما باشند خیال نکنید همین که یک رابطه ی عاطفی بین شما، زن و فرزندتان برقرار شد ، همواره موجب خوشی زندگی و موجب برقراری دوستی و محبت و صمیمیت خواهد بود. قرآن می فرماید: « یا أیها الذین آمنوا ان من أزواجکم و أولادکم عدوا لکم فاحذروهم و ان تعفوا و تصفحوا و تغفر فان الله غفور رحیم » (تغابن: 14) و یا می فرماید: « انما أموالکم و أولادکم فتنه و الله عنده أجر عظیم » (تغابن: 15) اول هشدار می دهد که فکر نکنید همواره هر همسر و فرزندی، به طور مطلق ، موجب سعادت انسان است. نه گاهی ممکن است افرادی باشند که منافع شخصی و لذت مادی شان وقتی با لذت های همسر یا پدر و مادرشان تزاحم پیدا کند، خودشان را مقدم می دارند. به ویژه در دنیای صنعتی و جوامع مادی امروزی که عواطف انسانی و وفاداری نسبت به پدر و مادر و یا نسبت به فرزند تضعیف شده است . در گذشته هم کما بیش بوده و اتفاق می افتاده که همسری دشمن همسرش باشد. فرزندی دشمن پدر و مادرش بشود زمانی که پدر و مادری - مثلاً - مسلمان می شدند، فرزند کافر می ماند یا بعکس - گاهی هم پدر و مادرها به دلیل تعصبات، آداب و سنت های قومی کافر می ماندند ، فرزندان مسلمان می شدند در اینجا، این رابطه ی عاطفی بین پدر و مادر با فرزندان از بین می رفت و در خانواده تضاد و کشمکش به وجود می آمد. در این صورت، برای فرزندان این شبهه پیش می آید که حالا که والدین کافر شدند ، ما ارتباطمان را با آنان حفظ کنیم ، یا با آنان قطع رابطه کنیم و این عاطفه طبیعی و فطری را نادیده بگیریم ؟ می فرماید: این کلیت ندارد ، گاهی ممکن است که همسرهای شما در واقع دشمن شما باشند، صرف اینکه همسر، فرزند و یا پدر و مادر شما هستند ، این نسبت نباید موجب شود که شما همیشه به آنان وابسته باشید و راه آنان را ادامه دهید، و یا اینکه از آنها فاصله نگیرید ، جدا نشوید، برای اینکه اهل یک خانواده هستید . اینها هیچ ملاک نیست . ملاک را باید حق و باطل قرار داد؛ مادامی که ارتباط با آنان به دین شما ضرری نمی زند، رابطه ی خود را حفظ کنید . حتی اگر پدر و مادر مشرک شدند، جوان مؤمن و مسلمان باید رفتارش با پدر و مادرش خوب باشد، ولی در اینجا نباید از او تبعیت کند. « و ان جاهداک علی أن تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفا» (لقمان: 15) در امور دنیوی با آنان خوش رفتاری کنید، اما مواظب باشید تحت تأثیر افکار و عقاید کفرآمیز آنان واقع نشوید.
اما اینکه انسان بر عواطفش مسلط باشد و بداند کجا عاطفه اش را اعمال کند و کجا نکند، این هنر بزرگی است . انسان باید قدرت زیادی داشته باشد که احساسات و عواطفش را کنترل کند و تابع عقل و شرع باشد. به طور طبیعی، کسانی که رابطه ی قوی عاطفی با همسر یا فرزند و یا پدر و مادر خود دارند ، در مواردی توجه ندارند، این رابطه حالت افراطی پیدا می کند. محبت به همسر یا فرزند مانع از انجام تکالیف واجب می شود. در حالی که اگر تکلیف واجب متعینی است، رضایت آنان در انجام این تکلیف شرط نیست. باید سعی کنند که این محبت ها به گونه ای نباشد که مانع تکلیف شرعی شود . باید تلاش کرد که حب و بغض ها ، حب و بعض های منطقی، معقول و مشروع باشد و از حد اعتدال خارج نشود . همان گونه که افراط آن ضرر دارد، نبودن و کم بودنش هم مشکلاتی ایجاد می کند.
بنابراین، همواره رعایت جانب اعتدال لازم و ضروری است . حد اعتدال محبت نیازمند آموزش است . بندگان شایسته ی خدا همواره مواظب هستند که کفه ی محبت زن و فرزند از محبت خدا سنگین تر نشود . نمونه ی آن در این فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه است که می فرماید: « و لقد کان مع رسول الله صلی الله علیه و آله نقتل آبائنا و ابنائنا و اخوالنا و اعمالنا. »، (2) آن حضرت در مقام سرزنش اصحاب خود می فرمودند: شما به خاطر روابط خانوادگی و رعایت مسائل قومی و منافع عشیره ای و امثال اینها، نمی آیید درست بجنگید ، در آن جایی که بابید بجنگید ، در جنگ شرکت نمی کنید، جدیت نمی کنید . می فرماید: ما در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و در رکاب آن حضرت با پدران ، فرزندان ، دائی ها و عموهایمان هم می جنگیدیم . وقتی وظیفه ی دینی ایجاب کند و افرادی علیه اسلام قیام کنند، باید با دشمن اسلام مبارزه کرد. پدر، برادر یا عمو تفاوتی ندارد، هر که می خواهد باشد؛ دشمن اسلام است، باید با او جنگید. بعد می فرماید: «فلما رأی الله صدقنا انزل بعدونا الکبت و انزل علینا النصر»(3) وقتی خدا دید ما راست می گوییم و با دشمن خدا می جنگیم و در این باره ، محبت قوم و خویش و دوست و آشنا مانع از انجام وظیفه نمی شود، آن گاه زبونی و شکست را بر دشمن و پیروزی و نصرت را بر ما نازل کرد. در ادامه می فرماید: « و لعمری لوکنا نأتی ما اتیتم لما قام للدین عمود و لا اخضر للایمان عود.» (4) حضرت به اصحاب خود می فرماید: اگر بنا بود ما هم مثل شما باشیم و مثل شما رفتار می کردیم ، « لما قام للدین عمود»؛ خیمه ی دین بر پا نمی شد «و لا اخضر للایمان عود »؛ و شاخه درخت ایمان نمی رویید اینکه می بینید دینی باقی مانده و خیمه ی اسلام سر پاست ، همه رهین آن فداکاری هایی است که ما کردیم. با دشمن جنگیدیم ، هر چند از بستگان نزدیک بودند. چون باطل بودند، با آنان جنگیدیم . این همان صدقی است که خدا از ما می خواهد . اطاعت امر خدا کردیم. وقتی ثابت کردیم که راست می گوییم ، خدا هم ما را پیروز کرد. اساساً اگر بخواهید دینی باقی بماند، ایمانی باشد، نیازمند چنین مردانی آهنین اراده و فداکار هستیم که در مقام انجام وظیفه از هیچ چیز نترسند و در ملاحظه احدی را هم نکنند، اگر در انجام تکالیف الهی بخواهیم ملاحظه ی پدر، فرزند ، دوست ،آشنا ، باند ، حزب ، جناح سیاسی و همسایه را بکنیم ، چیزی از اسلام باقی نمی ماند.
پس محبت به فرزند، پدر، برادر و خواهر امری مطلوب و نعمتی الهی است و موجب بقای نسل، بقای خانواده و سرانجام تشکیل جامعه صحیح می شود. اما اگر همین امر از حد خود فراتر رفت و دل بستگی شدید آورد، به گونه ای که مانع از انجام تکالیف اجتماعی، بخصوص جهاد و اجرای عدالت شد، اثر معکوس دارد. نمونه ی آن امیرالمؤمنان علیه السلام در مقام جنگ و جهاد، و نیز در مقام اجرای عدالت درباره ی دخترش است. فرزند ایشان یک گردنبد گلی و کم ارزش از بیت المال عاریه گرفته بودند که در یک جشن عروسی از آن استفاده کنند و بعد آن را برگردانند . ضمانت هم کرده بودند که اگر ضرری به آن رسید، جبران کنند. به اصطلاح «عاریه مضمونه» بود. زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام از موضوع آگاه شدند که حضرت زینب علیها السلام از بیت المال چنین گردنبندی را برای یک یا دو روز عاریه گرفته اند ، ایشان را مؤاخذه کردند. بعد هم فرمودند: دخترم اگر نبود که این گردنبند را به عنوان عاریه مضمونه گرفته بودی، اولین دستی که در اسلام به جرم دزدی بریده می شد، دست تو بود . آن حضرت نگاه نمی کند که دختر اوست . فردا می گویند: دختر رئیس مسلمان ها دزدی کرده است . حسن احکام اسلام به همین است که با مجرم برخورد می کند و او را مجازات می کند، هر چند دختر علی علیه السلام باشد. در بسیاری جاها که ملاحظاتی در کار دخالت می کند، همین تساهل و ملاحظات موجب می شود که کسانی از مؤاخذه و عقوبت در امان بمانند، و همین موجب می شود که آبروی اسلام و نظام اسلامی از بین برود. اعتبار این نظام به این نیست که چون فلان شخص با کسی نسبت دارد باید امنیت داشته باشد. اعتبار و آبروی نظام به این است که مجرم مجازات شود، هر که می خواهد باشد.
بنابراین، محبت به فرزند و زن، یا دوستان ، اگر در حدی باشد که مانع از انجام تکلیف الهی شود، مطلوب نیست و موجب سقوط انسان می شود . همین محبتی که نعمت بزرگ الهی است و موجب برکات و سعادت هایی در دنیا برای انسان می شود؛ اگر از حد اعتدال خارج شد، آثار ناگواری برای انسان پدید می آورد.
پی نوشت :
1- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار ، ج 8، ص 171 ، باب 23. روایت 113.
2- شرح نهج البلاغه، ج 2، باب 35، ص 243.
3- همان، ج 4، ص 33، ب 55.
4- همان، ج 3، ب 52، ص 346.
منبع:مجله ی معرفت 125
نویسنده:استاد آیت الله محمدتقی مصباح یزدی (دامت برکاته)
چکیده
از جمله ویژگی هایی که خداوند متعال در سوره ی فرقان برای عبادالرحمان بیان می کند، اهتمام به صلاح خانواده و فرزندان است. این سیره ی پسندیده ای است که در قرآن کریم به حضرت ابراهیم نسبت داده شده است. عبادالرحمان از خدا می خواهند که زن و فرزندشان را مایه ی چشم روشنی آنان قرار دهد.
علاقه به همسر و فرزند، میل و غریزه ای طبیعی است که موجب بقای نسل بشر است. فلسفه ی وجودی این میل طبیعی، تشکیل خانواده ، تسکین و آرامش اعضای خانواده در پرتو آن است. با شکل گیری خانواده، میان همسران و فرزندان، مودت و رحمت به وجود می آید. این دو رمز و راز پویایی و نشاط خانواده هاست . باید مواظب بود که این دو در خانواده به افراط و تفریط دچار نشود. تفریط در محبت و مودت در خانواده ها، مایه ی تلاشی خانواده ها و روی آوری اعضای خانواده به انواع رفتارهای نابهنجار است؛ همان گونه که محبت بیش از حد، در بسیاری اوقات موجب منع از انجام تکلیف دینی می شود. ملاک و معیار، اعتدال در محبت و مودت است، به گونه ای که مانع از انجام تکالیف دینی نشود.
کلید واژه ها: قره العین، چشم روشنی، محبت ، مودت، ناسپاسی، نعمت های الهی، اعتدال.
اهتمام به صلاح خانواده
«والذین یقولون ربنا هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قره أعین و اجعلنا للمتقین اماما» (فرقان: 74)
بحث درباره ی آیات آخر سوره ی فرقان و در وصف عبادالرحمان بود. در ادامه، این آیه به دو موضوع دیگر پرداخته است: یکی اهتمام عبادالرحمان به خانواده ، و دوم اهتمام آنان به صلاح و پیشرفت جامعه. در مورد ویژگی اول عبادالرحمان می فرماید: «والذین یقولون ربنا هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قره أعین.» عبادالرحمان کسانی هستند که گفتار، منش و خواسته های آنان این است که در دعاهای خود از خدا می خواهند: «از همسران و فرزندانمان نور چشمی به ما ببخش.»
اینکه بندگان شایسته خدا، به صلاح خانواده های خود اهتمام داشته باشند و بخواهند فرزندان و همسرانشان، همسران و فرزندانی صالح باشند، این شیوه ی انبیاء، صالحان و به تعبیر قرآن عبادالرحمان است. این شیوه از جمله سیره ی حضرت ابراهیم علیه السلام بوده است. از جمله فرازهای برجسته ی زندگی حضرت ابراهیم علیه السلام، که تا روز قیامت ماندگار است، بنای کعبه است که به کمک فرزندش حضرت اسماعیل آن را ساختند. قرآن نقل می کند: آن گاه که پدر و پسر مشغول ساختن خانه ی خدا بودند، این گونه دعا می کردند: «ربنا واجعلنا مسلمین لک و من ذریتنا أمه مسلمه لک.» (بقره: 128) آنان در حالی که مشغول خدمت بزرگ و شایسته ای بودند و می دانستند که خدای متعال به این کار رضایت دارد و دعایشان را هم در این حال اجابت می کند ، دعا می کردند. دعای حضرت ابراهیم علیه السلام این است که خدایا من و اسماعیل را مسلم قرار بده؛ یعنی تسلیم خودت گردان . به این هم اکتفا نمی کند، می فرماید: «و من ذریتنا امه مسلمه لک» ذریه ما را هم امت مسلمان قرار بده .
مقام حضرت ابراهیم علیه السلام در قرآن بسیار بالاست. در روایات داریم که خدای متعال ابتدا مقام نبوت و رسالت را به حضرت ابراهیم اعطا کرد ، بعد مقام خلت را؛ «و اتخذ الله ابراهیم خلیلا.» (نساء: 125) بعد از این سه مقام ، مقام امامت را به آن حضرت اعطا نمود. آن حضرت برای اینکه به مقام امامت برسند، شرایطی لازم بود و می بایست امتحان شوند. اگر در امتحان الهی موفق می شدند، آن گاه امامت به او اعطا می شد: «و اذا ابتلی ابراهیم ربه بکلمات» (بقره : 124) خدا حضرت ابراهیم را در چند مورد آزمایش کرد و او همه را به درستی و کمال انجام داد و خوب و سرافراز هم از این امتحانات بیرون آمد . «فأتمهن.» (بقره : 124)آن گاه که امتحانات تمام شد و او از این امتحانات سرافراز بیرون آمد، خدا پاداشش را این گونه قرار داد : «قال انی جاعلک للناس اماما.» (بقره: 124) این اوج مقام و منزلت ابراهیم نزد خدای متعال است که پس از مقام نبوت ، رسالت و خلت ، یک مقام والایی به او داده شد . این مقام ، پس از پیروزی در امتحانات الهی به او عطا شد. آن حضرت پس از دریافت این مقام و منزلت، فوراً به خدای متعال عرض کرد: «و من ذریتی» (بقره: 124) ؛ خدایا! به فرزندان من هم این مقام می رسد؟ پاسخ شنید: «قال لا ینال عهدی الظالمین»؛ این مقام به همه کس داده نمی شود ، به کسانی که اهم ظلم و گناه نباشند، این مقام اعطا می شود. به هر حال این سیره ی حضرت ابراهیم علیه السلام است که همواره در فکر صلاح خود و ذریه و خانواده و خاندان خویش است و این از ویژگی های برجسته ی عبادالرحمان است که همواره به فکر خانواده شان هستند .
چشم روشنی عبادالرحمان
اما تعبیر «هب لنا من أزواجنا و ذریاتنا قره أعین» به چه معناست؟ ابتدا سؤالی مطرح است و آن اینکه علاقه به زن و فرزند چه نوع علاقه ای است و تا چه اندازه مطلوب است؟ آیا به راستی این علاقه به هر درجه ای که باشد، مطلوب است؟ اما پیش از هر چیز باید گفت : در فارسی ما تقریباً معادل «قره العین» را داریم. برخلاف بسیاری از واژه های عربی که معادل آن در فارسی عیناً پیدا نمی شود . البته، متقابلاً در فارسی هم واژه هایی هست که عیناً معادل آن در عربی نیست ، اندکی با هم تفاوت دارد. به هرحال، مفهوم «قره العین» تقریباً همان است که ما در فارسی می گوییم : چشم روشنی . در ادبیات فارسی چشم روشنی نهایت سرور و شادی از یک کار، و حالت رضایت از چیزی را نشان می دهد. به فرزند هم می گویند: نورچشمی. یعنی وقتی نگاهش به شخصی یا چیزی بیفتد ، همین موجب شادی او می شود. گویا یک نوری در دلش می تابد و بی درنگ چشمش برق می زند. در عربی هم «قره العین» همین معنا را دارد. واژه ی «قره العین» یا نور چشم ، سه بار در قرآن استعمال شده است: یکی در همین جاست. یکی هم در اوصاف بندگان بسیار شایسته خداست. در سوره ی سجده « ... تتجافی جنوبهم عن المضاجع یدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ینفقون فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من قره أعین...» (سجده: 16و17) می فرماید: بندگانی که وقتی آیات خدا برایشان خوانده می شود ، به حال سجده به روی زمین می افتند . این یکی از اوصاف بندگان خداست . یکی از اوصافشان هم این است که از بستر گرم بلند می شوند و مشغول راز و نیاز با خدا می شوند: «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» پلهو ها از بستر تهی می کنند، بستر را رها می کنند و راز و نیاز با خدا می کنند. یکی هم این است «مما رزقنا هم ینفقون» از آنچه روزی شان داده ایم ، در راه خدا انفاق می کنند . این سه تا وصفی است که در آیه ی سجده برای این بندگان شایسته خدا ذکر شده است. در ادامه می فرماید: کسانی که این سه وصف را دارند، هیچ کس نمی داند که خدا چه روشنی چشمی برایشان مهیا کرده است. اینها پاداش عملشان است. نعمت هایی را که مزد اعمال آنان است، کم و بیش بیان می کند: « جنات تجری من تحتها الأنهار»(بقره: 25) بهشتی که نهرها در آن جاری است ؛ یا (و زوجنا هم بحور عین) (دخان: 54) ازدواج با حوریان بهشتی؛ و یا «و فواکه مما یشتهون» (مرسلات: 42)؛ «ولحم طیر مما یشتهون» (واقعه: 21) طبیعی است آن میوه ها و نعمت های بهشتی با نعمت های دنیایی بسیار تفاوت دارد. ولی در نهایت ، یک شمایی از آن را انسان می تواند درک کند. ولی این آیه می فرماید: هیچ کس نمی داند که خدا چه روشن چشمی برایشان مهیا کرده است. در روایت هم داریم که می فرماید: «ولا خطر علی قلب بشر»؛(1) بر قلب هیچ انسانی خطور نکرده؛ یعنی فهم بشر عاجز از این است که اصلاً بتواند تصورش را هم بکند. ان شاء الله اگر شمه ای از آن روزی ما شد، آن گاه در بهشت لذت واقعی آن را خواهیم چشید.
به هر حال ، قرآن می فرماید: هیچ کس نمی داند که این چشم روشنی چیست. « فلا تعلم نفس ما أخفی لهم من قره أعین » معلوم می شود این قره العین بسیار بالاتر از نعمت های دیگر است . سایر نعمت ها را کم و بیش می توان فهمید ، اما این چشم روشنی، که خدا برای این بندگان خاص خود قرار داده ، هیچ کس نمی تواند تصورش را هم بکند.
بحث از «چشم روشنی» در قرآن، در داستان حضرت موسی علیه السلام هم آمده است . وقتی حضرت موسی علیه السلام متولد شد، به الهام الهی ، مادرش او را در صندوقی قرار داد و در نهر انداخت. نهر او آورد در کاخ فرعون ، و فرعونیان او را گرفتند . فرعونیان دنبال چنین افرادی می گشتند. چون فرعون شنیده بود که فرزندان بنی اسرائیل برای او خطر جدی محسوب می شوند از این رو، بچه های پسر را می کشت . از آنجایی که همسر فرعون نازا بود و بچه دار نمی شد، او همین که چشمش به این طفل افتاد، آنچنان محبت او در دلش افتاد که بی تاب شد و به شوهرش گفت: مبادا این طفل را بکشی او را نگه دار فرزند ما شود. ما که بچه نداریم ، این طفل فرزند ما می شود و چشم من و تو با او روشن می شود: « قرت عین لی و لک » (قصص: 9) بنابراین ، موسی علیه السلام برای فرعون و زنش چشم روشنی است!
در این آیه هم ، مؤمنان و عبادالرحمان از خدا می خواهند که خدایا همسران ما را مایه ی چشم روشنی ما قرار بده؛ یعنی همسری نصیبان کن که مایه چشم روشنی ما شود؛ یعنی بالاترین خواسته ی ما از او تأمین شود. همچنین فرزندان ما به گونه ای باشند که مایه ی چشم روشنی ما باشند. هیچ نگرانی ای از آنان نداشته باشیم . همین که نگاهمان به آنان می افتد ، شاد شویم . این خواسته ای است که عبادالرحمان از خدای متعال دارند.
فلسفه ی چشم روشنی زن و فرزند
در این جا سؤال مطرح می شود که این گونه دعا کردن و این ویژگی عبادالرحمان ، نشانه ی این است که آدمی باید علاقه ی زیادی به زن و فرزند داشته باشد، چرا که بندگان خوب و شایسته خدا از او می خواهند که همسری و فرزندی داشته باشند که مایه ی خوشحالی و چشم روشنی آنان باشد .
فلسفه ی این کار این است که انسان به طور طبیعی یک میل غریزی، به همسر و فرزند دارد. این حکمت الهی است که خدا بر انسان چنین میل غریزی را قرار داده است ، بخصوص در مورد همسر که مایه ی بقای نسل انسان می شود. اگر چنین میلی در انسان نبود ، انسان ها حاضر نمی شدند سختی زندگی خانوادگی را تحمل کنند. آن میل طبیعی ، کشش غریزه و لذت جنسی است که موجب می شود انسان سختی های زندگی و خانوادگی را تحمل کند . در نتیجه، نسل بشر باقی می ماند؛ یعنی من و شما محصول این حکمت الهی هستیم . اگر خدا در پدران و مادران ما چنین میل غریزی را قرار نداده بود، من و شما به وجود نمی آمدیم . چه حکمتی از این بالاتر؟ فلسفه ی وجودی این غریزه طبیعی در انسان این است که نسل بشر تداوم و تکثر پیدا کند. علاوه بر این ، خدای متعال برای استحکام خانواده ها ، میان همسران و فرزندان مودت و محبت برقرار می کند. قرآن می فرماید: « و من آیاته أن خلق لکم من أنفسکم أزواجا لستکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه » (روم: 21) این مودت و رحمت، غیر از آن کشش غریزی است . بعد از اینکه فرد همسر شایسته خویش را انتخاب کرده، محبت بین آنان به وجود می آید. میل غریزی موجب انتخاب همسر و تشکیل خانواده می شود. پس از آن، میان همسران مودت و محبت به وجود می آید که مایه ی استحکام خانواده هاست. بنابراین، مقتضای حکمت الهی این است که چنین محتبی بین مرد و زن ، بین همسران و بین پدر و مادر با فرزندان به وجود آید تا چرخه ی زندگی بچرخد و خانواده تشکیل شود و از خانواده ، اجتماع پدید آید.
متأسفانه خانواده ، در دنیای صنعتی امروزی با آسیب های فراوانی مواجه است . امروزه زندگی ماشینی و پیشرفته صنعتی موجب تضعیف خانواده و ارتباط های خانوادگی شده است، واقعیت هایی که با اندک تأمل در جهان پیرامون می توان به آن پی برد . بشر امروز قدر این رحمت و نعمت الهی را ندانست و به خاطر لذت های زودگذر دنیایی و کسب ثروت و شهرت، نقش خانواده در زندگی اجتماعی بسیار کم رنگ شده است. زن و مرد در جوامع غربی ، اغلب هر یک به دنبال لذایذ زودگذر دنیایی خود هستند و روابط خانوادگی از هم گسسته است. امروز در جوامع غربی ، همجنس بازی و ازدواج دو هم جنس قانونی شده است . آن گاه بچه ای هم از جایی می آورند و این بچه عضو خانواده ی آنان می شود و در اسناد هم ثبت می شود که این بچه متعلق به اینهاست و از آنان ارث می برد. شهرداری هم، در جاهایی که رشد جمعیت منفی است به آنان کمک مالی می کند که از بچه نگهداری کنند . این میوه ی زندگی بر اثر ناسپاسی از نعمت هالی الهی به وجود آمده است .
پیامد ناسپاسی از نعمت های الهی
مودت و رحمتی که خدا بین همسران و یا پدر و مادر و فرزندان قرار داده، اگر از حد خودش فراتر برود و افراطی شود، دچار انحراف خواهد شد دیگر آن اهدافی که برای آن، خانواده را تشکیل داده و آن حکمتی که خدا بر این حکمت، این محبت را قرار داده، تأمین نمی شود و انسان ها به کمال مطلوب نخواهند رسید. همان گونه که فقدان محبت و مودت ، که ناشی از انحراف از فلسفه واقعی تشکیل خانواده است ، آسیب زاست ، محبت افراطی هم موجب انحراف است وآسیبی دیگر است که برخی دیگر از خانواده های امروزی دچار آن هستند .
اگر پدر و مادری محبت افراطی به فرزند داشته باشند ، آن فرزند درست تربیت نمی شود، لوس، بی هنر و سر بار دیگران بار می آید، از خود شخصیتی ندارد، هویت ندارد، و وابسته به دیگران است. علت آن هم ، همان محبت های افراطی پدر و مادر است . اگر محبت پدر و مادر کنترل شده و تحت ضابطه نباشد، همان محبتی که باید مایه ی حیات انسانی باشد، مایه ی بدبختی آنان خواهد بود . همان گونه که فرزندان محروم از محبت پدر و مادر ممکن است جنایتکار بار بیایند، محبت بیش از حد هم موجب می شود که فرزند وابسته، بی عرضه و لوس تربیت شود و سربار دیگران شود، نه به درد خودش بخورد نه به درد دیگران .
اعتدال ؛ رمز بقا و پویایی خانواده ها
در اینجا هم مثل بسیاری از عرصه های زندگی، اعتدال لازم است؛ افراط و تفریط هر دو انحرافی است . گاهی اوقات ، محبت افراطی موجب می شود که انسان از انجام تکالیفش باز بماند. اگر محبت زن و فرزند بر قلب انسان احاطه پیدا کرد، جایی که بین بهره برداری از این محبت و انس گرفتن با زن و فرزند ، با انجام یک تکالیف دینی با هم تزاحم پیدا کنند، چون این محبت غالب است ، آن تکلیف طرد می شود آیه شریفه می فرماید:« قل ان کان آباؤکم و أبناؤکم و اخوانکم و أزواجکم و عشیرتکم و أموال افترفتموها و تجاره تخشون کسادها و مساکن ترضونها أحب الیکم من الله و رسوله و جهاد فی سبیله فتربصوا حتی یأتی الله بأمره و الله لا یهدی القوم الفاسقین (توبه: 23) همان محبتی که خدا قرار داده و حکمت آفرینش، آن را اقتضا می کند، و اگر آن نباشد زندگی به هم می خورد و نه نسلی باقی می ماند و نه جامعه ی سالمی تشکیل می شود، اگر از حد خودش گذشت ، زن و فرزند از خدا و جهاد در را خدا محبوب تر خواهند شد؛ و وقتی که باید برود جهاد، علاقه به فرزند مانع از انجام جهاد می شود. از این رو، محبت افراطی موجب بدبختی انسان می شود، موجب ترک واجب می شود؛ ترک واجبی که مصالح اسلام را به خطر می اندازد . در اینجاست که خدای متعال تهدید می کند؛ تهدید عجیبی! « فتربصوا حتی یأتی الله بأمره» (توبه: 24) منتظر باشید که خدا فرمانش را صادر کند و به حسابتان برسد شما به خاطر علاقه به زن و فرزند ، جهاد را رها می کنید، انفاق را ترک می کنید از این رو، افراط در محبت به زن و فرزند هم نوعی خطر محسوب می شود. بنابراین، هر چند زن و فرزند خوب ، نور چشمی محسوب می شوند، اما محبت به آنان باید در حد اعتدال باشد. اعتدال یعنی حد وسط و کمی، یعنی محبت به گونه ای باشد که اگر با تکالیف الهی تزاحم پیدا کرد، محبت زن و فرزند بر محبت خدا فائق نیاید و مانع انجام تکلیف الهی نشود.
تکالیف دینی که با محبت به زن و فرزندان تزاحم پیدا می کنند بسیارند : گاهی انسان باید در جبهه شرکت کند، علاقه به زن و فرزند ممکن است مانع از آن شود . گاهی باید به تحصیل علوم دینی و یا تبلیغ دینی بپردازد، اما علاقه به زن و فرزند مانع می شوند. این چنین محبتی مطلوب نیست. این محبت ها در حدی مطلوب است که تزاحم با تکلیف واجب نداشته باشد. اگر مزاحم شد، خود همین موجب بدبختی انسان می شود.
بنابراین، در محبت به همسر و فرزندان توجه به نکاتی چند ضروری است: اولاً در بعضی جاها تأکید شده که مواظب باشید گاهی زن و فرزندتان می توانند دشمن شما باشند خیال نکنید همین که یک رابطه ی عاطفی بین شما، زن و فرزندتان برقرار شد ، همواره موجب خوشی زندگی و موجب برقراری دوستی و محبت و صمیمیت خواهد بود. قرآن می فرماید: « یا أیها الذین آمنوا ان من أزواجکم و أولادکم عدوا لکم فاحذروهم و ان تعفوا و تصفحوا و تغفر فان الله غفور رحیم » (تغابن: 14) و یا می فرماید: « انما أموالکم و أولادکم فتنه و الله عنده أجر عظیم » (تغابن: 15) اول هشدار می دهد که فکر نکنید همواره هر همسر و فرزندی، به طور مطلق ، موجب سعادت انسان است. نه گاهی ممکن است افرادی باشند که منافع شخصی و لذت مادی شان وقتی با لذت های همسر یا پدر و مادرشان تزاحم پیدا کند، خودشان را مقدم می دارند. به ویژه در دنیای صنعتی و جوامع مادی امروزی که عواطف انسانی و وفاداری نسبت به پدر و مادر و یا نسبت به فرزند تضعیف شده است . در گذشته هم کما بیش بوده و اتفاق می افتاده که همسری دشمن همسرش باشد. فرزندی دشمن پدر و مادرش بشود زمانی که پدر و مادری - مثلاً - مسلمان می شدند، فرزند کافر می ماند یا بعکس - گاهی هم پدر و مادرها به دلیل تعصبات، آداب و سنت های قومی کافر می ماندند ، فرزندان مسلمان می شدند در اینجا، این رابطه ی عاطفی بین پدر و مادر با فرزندان از بین می رفت و در خانواده تضاد و کشمکش به وجود می آمد. در این صورت، برای فرزندان این شبهه پیش می آید که حالا که والدین کافر شدند ، ما ارتباطمان را با آنان حفظ کنیم ، یا با آنان قطع رابطه کنیم و این عاطفه طبیعی و فطری را نادیده بگیریم ؟ می فرماید: این کلیت ندارد ، گاهی ممکن است که همسرهای شما در واقع دشمن شما باشند، صرف اینکه همسر، فرزند و یا پدر و مادر شما هستند ، این نسبت نباید موجب شود که شما همیشه به آنان وابسته باشید و راه آنان را ادامه دهید، و یا اینکه از آنها فاصله نگیرید ، جدا نشوید، برای اینکه اهل یک خانواده هستید . اینها هیچ ملاک نیست . ملاک را باید حق و باطل قرار داد؛ مادامی که ارتباط با آنان به دین شما ضرری نمی زند، رابطه ی خود را حفظ کنید . حتی اگر پدر و مادر مشرک شدند، جوان مؤمن و مسلمان باید رفتارش با پدر و مادرش خوب باشد، ولی در اینجا نباید از او تبعیت کند. « و ان جاهداک علی أن تشرک بی ما لیس لک به علم فلا تطعهما و صاحبهما فی الدنیا معروفا» (لقمان: 15) در امور دنیوی با آنان خوش رفتاری کنید، اما مواظب باشید تحت تأثیر افکار و عقاید کفرآمیز آنان واقع نشوید.
اما اینکه انسان بر عواطفش مسلط باشد و بداند کجا عاطفه اش را اعمال کند و کجا نکند، این هنر بزرگی است . انسان باید قدرت زیادی داشته باشد که احساسات و عواطفش را کنترل کند و تابع عقل و شرع باشد. به طور طبیعی، کسانی که رابطه ی قوی عاطفی با همسر یا فرزند و یا پدر و مادر خود دارند ، در مواردی توجه ندارند، این رابطه حالت افراطی پیدا می کند. محبت به همسر یا فرزند مانع از انجام تکالیف واجب می شود. در حالی که اگر تکلیف واجب متعینی است، رضایت آنان در انجام این تکلیف شرط نیست. باید سعی کنند که این محبت ها به گونه ای نباشد که مانع تکلیف شرعی شود . باید تلاش کرد که حب و بغض ها ، حب و بعض های منطقی، معقول و مشروع باشد و از حد اعتدال خارج نشود . همان گونه که افراط آن ضرر دارد، نبودن و کم بودنش هم مشکلاتی ایجاد می کند.
بنابراین، همواره رعایت جانب اعتدال لازم و ضروری است . حد اعتدال محبت نیازمند آموزش است . بندگان شایسته ی خدا همواره مواظب هستند که کفه ی محبت زن و فرزند از محبت خدا سنگین تر نشود . نمونه ی آن در این فرمایش امیرالمؤمنین علیه السلام در نهج البلاغه است که می فرماید: « و لقد کان مع رسول الله صلی الله علیه و آله نقتل آبائنا و ابنائنا و اخوالنا و اعمالنا. »، (2) آن حضرت در مقام سرزنش اصحاب خود می فرمودند: شما به خاطر روابط خانوادگی و رعایت مسائل قومی و منافع عشیره ای و امثال اینها، نمی آیید درست بجنگید ، در آن جایی که بابید بجنگید ، در جنگ شرکت نمی کنید، جدیت نمی کنید . می فرماید: ما در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و در رکاب آن حضرت با پدران ، فرزندان ، دائی ها و عموهایمان هم می جنگیدیم . وقتی وظیفه ی دینی ایجاب کند و افرادی علیه اسلام قیام کنند، باید با دشمن اسلام مبارزه کرد. پدر، برادر یا عمو تفاوتی ندارد، هر که می خواهد باشد؛ دشمن اسلام است، باید با او جنگید. بعد می فرماید: «فلما رأی الله صدقنا انزل بعدونا الکبت و انزل علینا النصر»(3) وقتی خدا دید ما راست می گوییم و با دشمن خدا می جنگیم و در این باره ، محبت قوم و خویش و دوست و آشنا مانع از انجام وظیفه نمی شود، آن گاه زبونی و شکست را بر دشمن و پیروزی و نصرت را بر ما نازل کرد. در ادامه می فرماید: « و لعمری لوکنا نأتی ما اتیتم لما قام للدین عمود و لا اخضر للایمان عود.» (4) حضرت به اصحاب خود می فرماید: اگر بنا بود ما هم مثل شما باشیم و مثل شما رفتار می کردیم ، « لما قام للدین عمود»؛ خیمه ی دین بر پا نمی شد «و لا اخضر للایمان عود »؛ و شاخه درخت ایمان نمی رویید اینکه می بینید دینی باقی مانده و خیمه ی اسلام سر پاست ، همه رهین آن فداکاری هایی است که ما کردیم. با دشمن جنگیدیم ، هر چند از بستگان نزدیک بودند. چون باطل بودند، با آنان جنگیدیم . این همان صدقی است که خدا از ما می خواهد . اطاعت امر خدا کردیم. وقتی ثابت کردیم که راست می گوییم ، خدا هم ما را پیروز کرد. اساساً اگر بخواهید دینی باقی بماند، ایمانی باشد، نیازمند چنین مردانی آهنین اراده و فداکار هستیم که در مقام انجام وظیفه از هیچ چیز نترسند و در ملاحظه احدی را هم نکنند، اگر در انجام تکالیف الهی بخواهیم ملاحظه ی پدر، فرزند ، دوست ،آشنا ، باند ، حزب ، جناح سیاسی و همسایه را بکنیم ، چیزی از اسلام باقی نمی ماند.
پس محبت به فرزند، پدر، برادر و خواهر امری مطلوب و نعمتی الهی است و موجب بقای نسل، بقای خانواده و سرانجام تشکیل جامعه صحیح می شود. اما اگر همین امر از حد خود فراتر رفت و دل بستگی شدید آورد، به گونه ای که مانع از انجام تکالیف اجتماعی، بخصوص جهاد و اجرای عدالت شد، اثر معکوس دارد. نمونه ی آن امیرالمؤمنان علیه السلام در مقام جنگ و جهاد، و نیز در مقام اجرای عدالت درباره ی دخترش است. فرزند ایشان یک گردنبد گلی و کم ارزش از بیت المال عاریه گرفته بودند که در یک جشن عروسی از آن استفاده کنند و بعد آن را برگردانند . ضمانت هم کرده بودند که اگر ضرری به آن رسید، جبران کنند. به اصطلاح «عاریه مضمونه» بود. زمانی که امیرالمؤمنین علیه السلام از موضوع آگاه شدند که حضرت زینب علیها السلام از بیت المال چنین گردنبندی را برای یک یا دو روز عاریه گرفته اند ، ایشان را مؤاخذه کردند. بعد هم فرمودند: دخترم اگر نبود که این گردنبند را به عنوان عاریه مضمونه گرفته بودی، اولین دستی که در اسلام به جرم دزدی بریده می شد، دست تو بود . آن حضرت نگاه نمی کند که دختر اوست . فردا می گویند: دختر رئیس مسلمان ها دزدی کرده است . حسن احکام اسلام به همین است که با مجرم برخورد می کند و او را مجازات می کند، هر چند دختر علی علیه السلام باشد. در بسیاری جاها که ملاحظاتی در کار دخالت می کند، همین تساهل و ملاحظات موجب می شود که کسانی از مؤاخذه و عقوبت در امان بمانند، و همین موجب می شود که آبروی اسلام و نظام اسلامی از بین برود. اعتبار این نظام به این نیست که چون فلان شخص با کسی نسبت دارد باید امنیت داشته باشد. اعتبار و آبروی نظام به این است که مجرم مجازات شود، هر که می خواهد باشد.
بنابراین، محبت به فرزند و زن، یا دوستان ، اگر در حدی باشد که مانع از انجام تکلیف الهی شود، مطلوب نیست و موجب سقوط انسان می شود . همین محبتی که نعمت بزرگ الهی است و موجب برکات و سعادت هایی در دنیا برای انسان می شود؛ اگر از حد اعتدال خارج شد، آثار ناگواری برای انسان پدید می آورد.
پی نوشت :
1- محمد باقر مجلسی، بحارالانوار ، ج 8، ص 171 ، باب 23. روایت 113.
2- شرح نهج البلاغه، ج 2، باب 35، ص 243.
3- همان، ج 4، ص 33، ب 55.
4- همان، ج 3، ب 52، ص 346.
منبع:مجله ی معرفت 125
نویسنده:استاد آیت الله محمدتقی مصباح یزدی (دامت برکاته)
