زنان نمونه در قرآن «1»
دوشنبه, ۱۰ فروردين ۱۳۹۴، ۱۲:۲۳ ق.ظ
هر کس در زندگی خود اسوه و الگویی دارد که سعی می‌کند خود را به او نزدیک سازد و پرتوی از صفات او را در درون وجود خود ببیند.
به
تعبیر دیگر در درون دل انسان جایی برای اسوه‌ها و قهرمانهاست و به همین
دلیل، تمام ملّتهای جهان در تاریخ خود به الگوهای واقعی و گاه پنداری متوسل
می‌شوند و بخشی از فرهنگ و تاریخ خود را بر اساس وجود آنها بنا می‌کنند.
قرآن
این کتاب انسان ساز و جامعه ساز برای ارتقاء و رشد انسانها به سمت و سوی
کمالات، علاوه بر برنامه‌های علمی و عملی، الگوهای رفتاری را نیز ارائه
داده است.
از آنجا که نصف جامعه بشری را زنان تشکیل می‌دهند، برای
هدایت آنها علاوه بر برنامه‌های علمی و عملی ارائه الگوهای مناسب نیز لازم
است.
در فرهنگ قرآنی، بر خلاف تصور برخی مکتبها و افراد که فقط مردان
را الگوی افراد و جامعه می‌دانند، آنجا که می‌خواهد اسوه‌ها و نمونه‌ها را
معرفی کند، در کنار اسوه بودن حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت رسول اکرم
صلی الله علیه وآله، الگوها و نمونه‌هایی از زنان وارسته و همچنین زنان
گمراه را به جامعه و مؤمنان معرفی می‌کند. این الگوهای معرفی شده، در دو
بخش قابل تبیین است: الگوهای توصیفی و الگوهای عینی و شخصی.
زنان نمونه در قرآن (1)
هر کس در زندگی خود اسوه و الگویی دارد که سعی می‌کند خود را به او نزدیک سازد و پرتوی از صفات او را در درون وجود خود ببیند.
به تعبیر دیگر در درون دل انسان جایی برای اسوه‌ها و قهرمانهاست و به همین دلیل، تمام ملّتهای جهان در تاریخ خود به الگوهای واقعی و گاه پنداری متوسل می‌شوند و بخشی از فرهنگ و تاریخ خود را بر اساس وجود آنها بنا می‌کنند.
قرآن این کتاب انسان ساز و جامعه ساز برای ارتقاء و رشد انسانها به سمت و سوی کمالات، علاوه بر برنامه‌های علمی و عملی، الگوهای رفتاری را نیز ارائه داده است.
از آنجا که نصف جامعه بشری را زنان تشکیل می‌دهند، برای هدایت آنها علاوه بر برنامه‌های علمی و عملی ارائه الگوهای مناسب نیز لازم است.
در فرهنگ قرآنی، بر خلاف تصور برخی مکتبها و افراد که فقط مردان را الگوی افراد و جامعه می‌دانند، آنجا که می‌خواهد اسوه‌ها و نمونه‌ها را معرفی کند، در کنار اسوه بودن حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله، الگوها و نمونه‌هایی از زنان وارسته و همچنین زنان گمراه را به جامعه و مؤمنان معرفی می‌کند. این الگوهای معرفی شده، در دو بخش قابل تبیین است: الگوهای توصیفی و الگوهای عینی و شخصی.
الف. الگوهای توصیفی:
در این بخش، قرآن کریم یکسری اوصاف کمالی را برای زنان نمونه بیان می‌دارد که برخی از آنها از این قرار است:
1. زنهای صالحه و امانتدار: در قرآن کریم می‌خوانیم: «فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ»؛ (1) «زنان صالح، زنانی هستند که متواضع اند و در غیاب [همسر خود] اسرار و حقوق [او] را مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می‌کنند.»
2. مجموعه‌ای از اوصاف زنهای نمونه: «إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرینَ اللَّهَ کَثیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً»؛ (2) «به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن، و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار به یاد خدا هستند، [انسانهای مطلوبی هستند و] خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.»
3. اطاعت خدا و رسول: در بین خواص، آن زنانی نمونه هستند که هم اهل عمل صالح باشند و هم مطیع پیشوا و رهبر خویش. قرآن درباره زنان پیامبر می‌فرماید:
«وَ مَنْ یقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَینِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً کَریماً»؛ (3) و هرکس از شما [زنان پیامبر] برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم داد و روزی پر ارزشی برای او آماده کرده ایم.»
و به طور کلّی، تمام اوصافی که برای انسانهای نمونه، چه مرد و چه زن در قرآن آمده است، اگر در زن موجود باشد، می‌تواند به عنوان زن نمونه و الگو مطرح باشد.
ب. الگوهای عینی و شخصی
قرآن کریم در کنار الگوهای توصیفی، اسوه‌های عینی و حقیقی را نیز به عنوان نمونه به جامعه بشری، مخصوصاً بانوان معرّفی کرده است که با اقتداء به آنها می‌توانند راحت‌تر و آسان‌تر راه تکامل و رشد را بپیمایند. در این بخش، به اهم موارد اشاره می‌شود:
1. فاطمه زهراءعلیها السلام
از برترین زنان عالم هستی که در کمال معنوی بر همه پیشی گرفته است، فاطمه زهراءعلیها السلام می‌باشد. آن حضرت، در طهارت و پاکی، کمالات معنوی، انفاق و امداد رسانی، تربیت فرزندان و شوهرداری، الگوی زنان جامعه بشری است.
طهارت فاطمه علیها السلام
قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً»؛ (4) «خدا چنین اراده کرده که ناپاکی و گناه را از شما اهل بیت ببرد و شما را پاک و منزه گرداند.» به اعتراف شیعه و سنّی یکی از کسانی که مشمول آیه تطهیر می‌باشد، فاطمه زهراءعلیها السلام است. (5) مرحوم علّامه امینی 16 نفر از صحابه و 300 نفر از راویان را با مشخصات، نام برده که آیه تطهیر را مربوط به پنج تن آل عبا، از جمله حضرت فاطمه علیها السلام دانسته اند. (6)
برتری معنوی و حضور اجتماعی
آیه دیگری که هم برتری معنوی فاطمه علیها السلام را به اثبات می‌رساند و هم حضور او را در مسائل مهم اعتقادی و اجتماعی نشان می‌دهد، آیه مباهله است که می‌فرماید: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ»؛ (7) «بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت کنیم و شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم و شما هم از نفوس خود. آن گاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم!»
با توجه به اینکه مباهله با مسیحیان نجران یک کار عادّی نیست و با زن و مرد عادی نمی‌توان اقدام به مباهله کرد، صلاحیت اقدام به چنین امر خطیری را تنها انسانهای مقدس و شایسته و نمونه دارا هستند که مورد رحمت حق می‌باشند.
بر این مسئله نیز منابع شیعه و سنّی گواهی می‌دهند که مراد از «نساءنا» فاطمه زهراعلیها السلام می‌باشد. (8)
این آیه، هم معنویت بالای فاطمه علیها السلام را می‌رساند که به حدّی است که دعا و نفرین او در پیشگاه الهی اثر دارد و هم نشان از حضور او در عرصه‌های مهم اجتماعی دارد؛ چنان که در جریان امامت علی علیه السلام با خواندن خطبه و گریه‌های جانسوز و فدا کردن جان خویش، حضور ابدی خویش را در دفاع از امامت و ولایت امضاء کرد.
الگو بودن برای پیامبران
نشانه دیگر برای الگو و نمونه بودن فاطمه زهراءعلیها السلام این است که پیغمبران بزرگی چون آدم و نوح و ابراهیم علیهم السلام برای استجابت دعای خویش به فاطمه زهراءعلیها السلام و اهل بیت علیهم السلام متوسل شده اند.
درباره حضرت آدم علیه السلام می‌خوانیم: «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ»؛ (9) «پس حضرت آدم علیه السلام از پروردگارش کلماتی را دریافت کرد [و آن کلمات را وسیله قبولی توبه خویش قرار داد] و خداوند توبه او را پذیرفت.» و در روایات فراوانی در منابع فریقین آمده که دعای آدم علیه السلام این بود: «أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ.» (10)
و درباره حضرت ابراهیم علیه السلام آمده که «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ»؛ (11) «هنگامی که پروردگار حضرت ابراهیم علیه السلام را با کلماتی امتحان کرد، پس آن کلمات را تمام کرد.»
و در روایات آمده که آن کلمات امامان معصوم و فاطمه زهراءعلیهم السلام بودند. (12)
الگو در انفاق
صدّیقه اطهرعلیها السلام نه تنها در معنویات الگو و نمونه است، بلکه در انفاق مالی نیز چنین است. او نه تنها پیراهن شب عروسی خویش را به زن فقیر داد، بلکه هیچ وقت فقیری از در خانه او دست خالی بر نگشت؛ گاه می‌شد که زیور آلات خویش را در راه خدا تقدیم می‌کرد و گاه نیز غذای افطاری خویش را خالصانه در راه خدا انفاق می‌کرد. خداوند در وصف انفاق او و خانواده‌اش می‌فرماید: «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتیماً وَ أَسیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً»؛ (13) «آنان در راه دوستی خدا، طعام خود را به فقیر و یتیم و اسیر می‌دهند [و می‌گویند:] فقط برای رضای خدا به شما طعام می‌دهیم و از شما هیچ پاداشی و سپاسی در خواست نداریم.» به اتفاق علماء شیعه و گروه زیادی از علماء اهل سنت که مرحوم علّامه امینی در کتاب «فاطمه زهراءعلیها السلام» اسامی آنها را آورده، آیه فوق درباره انفاق علی علیه السلام و فاطمه زهراءعلیها السلام و فرزندان او می‌باشد. (14)
مادر و همسر نمونه
فاطمه زهراءعلیها السلام در همسرداری نیز نمونه است؛ چنان که علی علیه السلام در جواب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که فرمود: همسرت را چگونه یافتی؟ گفت: «بهترین یار بر اطاعت [و بندگی] خداوند.» و چون از فاطمه سؤال کرد، گفت: «او بهترین شوهر است.» (15)
و در جای دیگر، علی علیه السلام فرمود: او به راستی همیشه این گونه بود که چون به او نگاه می‌کردم، تمام غمها و غصه هایم بر طرف می‌شد. (16) و فاطمه علیها السلام در آخرین لحظه نیز همسر نمونه بودن خویش را از زبان علی علیه السلام اقرار گرفت. آن گاه که گفت: «پسر عمو! هرگز مرا دروغگو و خائن نیافتی. از روزی که با من معاشرت کردی، با دستورات تو مخالفت نکردم.» علی علیه السلام فرمود: « [ای دختر پیغمبر!] معاذ اللّه! [که تو در خانه من بد رفتاری کرده باشی؛ زیرا] مراتب خداشناسی و نیکوکاری و پرهیز کاری و بزرگی و خدا ترسی تو به حدّی است که جای ایراد و خرده گیری در مورد مخالفت با من نیست.» (17)
و در خصوص مادر نمونه بودن او همین بس که دو امام معصوم مانند حسن و حسین علیهما السلام و دو شیر زن همچون زینب و‌ام کلثوم علیهما السلام را به جامعه بشری تحویل داد. به جهت همین اوصاف بود که قرآن خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: «اِنَّا اَعْطَیناکَ الْکَوْثَرَ»؛ (18) «ما به تو کوثر (فاطمه که نسل تو از او باقی خواهد ماند) را دادیم.»
2. حضرت مریم علیها السلام
دوّمین زن نمونه در قرآن حضرت مریم علیها السلام است. او نیز از جهاتی نمونه شمرده شده است که به اهم آنها اشاره می‌شود:
مریم علیها السلام زن معصومه و برگزیده الهی
مریم علیها السلام از آن جهت می‌تواند الگو و نمونه باشد که هم معصوم از گناهان است و هم برگزیده و مصطفای حق می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «یا مَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمینَ»؛ (19) « [بیاد آورید هنگامی را که فرشتگان گفتند:] ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان برتری داده است.» البته این با آنچه در حق فاطمه زهراءعلیها السلام گفته شده که سیده بانوان عالم است، منافات ندارد؛ چون پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و دیگر امامان معصوم علیهم السلام فرمودند: «مریم بانوی زنان زمان خود بود، امّا فاطمه بانوی همه بانوان جهان از اوّلین و آخرین است.» (20)
آیه دیگری که بر پاکی و برگزیده بودن مریم علیها السلام دلالت دارد، آیه‌ای است که در آن از زبان مادر مریم علیها السلام خطاب به خداوند آمده است: «وَ إِنِّی سَمَّیتُها مَرْیمَ وَ إِنِّی أُعیذُها بِکَ وَ ذُرِّیتَها مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ»؛ (21) «و من او را مریم نامیدم و او و فرزندانش را از [وسوسه‌های] شیطان رانده شده، در پناه تو قرار دادم.» و این دعای مادر را خدا قبول فرمود و او را از شر شیطان حفظ کرد.
مریم بانوی پاکدامن
مریم علیها السلام در پاکدامنی نیز الگوی دیگران و در بین زنها نمونه است. خداوند عفّت و پاکدامنی او را در موارد متعددی امضاء کرده است؛ یک جا می‌فرماید: «وَ الَّتی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فیها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آیةً لِلْعالَمینَ»؛ (22) « [و به یاد آور] زنی را که دامان خود را پاک نگه داشت و ما از روح خود در او دمیدیم و او و فرزندش (عیسی مسیح علیه السلام) را نشانه بزرگی برای جهانیان قرار دادیم.» همین مضمون در سوره تحریم نیز آمده است. (23)
و در جای دیگر فرمود: «مریم گفت: پروردگارا! چگونه فرزندی برای من خواهد بود، در حالی که انسانی با من تماس نگرفته است؟ [در پاسخ او] فرمود: خداوند این گونه هرچه را بخواهد، می‌آفریند. (24) «
و همین طور در سوره مریم می‌خوانیم که «و گفت: من از شر تو، به خدای رحمان پناه می‌برم، اگر پرهیزگاری. گفت: من فرستاده پروردگار توام، [آمده‌ام] تاپسر پاکیزه‌ای به تو ببخشم. گفت: چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد، در حالی که تا کنون انسانی با من تماس نداشته است وزن آلوده‌ای هم نبوده ام! گفت: مطلب همین است. (25) «
عبادت و بندگی
حضرت مریم علیها السلام در عبادت و بندگی نیز نمونه است. خداوند متعال هم از او خواسته است که برترین عبادتها را داشته باشد و هم در مواردی عبادتهای او را مورد تأیید و تشویق قرار داده است.
در مورد بخش اوّل می‌فرماید: «یا مَرْیمُ اقْنُتی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدی وَ ارْکَعی مَعَ الرَّاکِعینَ»؛ (26) «ای مریم! برای پروردگار خود خضوع کن و سجده به جا بیاور و با رکوع کنندگان رکوع کن!»
و در آیه دیگر اطاعت و بندگی او را امضاء کرده، می‌فرماید: «وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتینَ»؛ (27) « [مریم] از مطیعان فرمان خدا بود.» و در سوره مریم پاداش و تشویقی نیز برای او به خاطر عبادتش در نظر گرفته است؛ آنجا که می‌فرماید: «هرزمان زکریا وارد محراب او می‌شد، غذای مخصوصی در آنجا می‌دید. از او می‌پرسید:ای مریم! این را از کجا آورده ای؟ گفت: این از ناحیه خداست. خداوند هر کسی را بخواهد، بی حساب روزی می‌دهد.» (28) و گفته شده که «مریم» یعنی زن عبادت کار. (29)
مادر نمونه
حضرت مریم علیها السلام یکی از بهترین مادران عالم هستی است و یکی از بزرگ‌ترین پیغمبران الهی را که جزء پیامبران اولو العزم می‌باشد، در دامن خود تربیت کرده است؛ پیامبری که در اوان کودکی لیاقت تشرف به رسالت را پیدا کرد. خداوند درباره این فرزند که همان حضرت عیسی علیه السلام است و آن مادر نمونه چنین می‌گوید: «إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیمَ وَجیهاً فِی الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ»؛ (30) « [به یاد آورید] هنگامی را که فرشتگان گفتند:ای مریم! خداوند تو را به کلمه‌ای (وجود با عظمتی) از طرف خودش بشارت می‌دهد که نامش مسیح، عیسی بن مریم است، در حالی که در این جهان و جهان دیگر صاحب شخصیت و از مقربّان است.»
اسوه صبر و بردباری
راستی بسیار دشوار است زنی بدون داشتن همسر به فرمان الهی باردار شود و بتواند در مقابل سیل تهمتها مقاومت کند. و به راستی برای دختری که سالها اسوه پاکی و عفّت و تقوا و نمونه‌ای در عبادت و بندگی خدا بوده تا آنجا که زاهدان و عابدان بنی اسرائیل به کفایت او از طفولیت افتخار می‌کردند و زیر نظر پیامبر بزرگی تربیت یافته بود و سجایای اخلاقی و آوازه قداست او همه جا پیچیده بود، بسیار سخت و دردناک است که یک لحظه احساس کند همه این سرمایه‌های معنوی‌اش به خطر افتاده و در گرداب بدترین اتهام قرار گرفته است؛ (31) ولی ایمان او به خدا و اینکه این فرزند، پیامبر موعود الهی است و تحفه آسمانی است، به او این صبر و مقاومت را داد که در مقابل تهمتها صبر کند و به رحمت و معجزات الهی امیدوار باشد. (32)
3. همسر فرعون (آسیه)
از دیگر زنان نمونه قرآن که در بدترین محیط و فاسدترین مکان، یعنی کاخ فرعونی زندگی می‌کرد، ولی با شکوه‌ترین ایمان و پایداری و فداکاری را به نمایش گذاشت، آسیه دختر مزاحم می‌باشد. قرآن درباره او می‌فرماید: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَکَ بَیتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ»؛ «و خداوند برای مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است. در آن هنگام که گفت: پروردگارا! خانه‌ای برای من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایی بخش!»
نکته در خور دقت در آیه فوق این است که همسر فرعون همچون مریم علیها السلام نه تنها الگو برای زنان است، بلکه مثال و نمونه برای کل جامعه می‌باشد.
همسر فرعون وقتی که معجزه موسی علیه السلام را در مقابل ساحران دید، به او ایمان آورد. مدتی ایمان خود را پنهان می‌کرد تا اینکه فرعون از ایمان او اطلاع یافت و او را از این کار نهی کرد و اصرار داشت که دست از آیین موسی علیه السلام بردارد و خدای او را رها کند؛ ولی این زن با استقامت هرگز تسلیم فرعون نشد. سرانجام فرعون دستور داد دست و پاهایش را به میخی ببندند و در زیر آفتاب سوزان قرار دهند و سنگ عظیمی بر سینه او بیفکنند. هنگامی که آخرین لحظه‌های عمر خود را می‌گذراند، دعایش این بود که «پروردگارا! خانه‌ای برای من در بهشت نزد خودت بساز!...» (33)
و خداوند دعای او را مستجاب کرد و در بهشت جای داد؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «برترین زنان بهشتی چهار نفرند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد، مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون.» (34)
4. خدیجه کبری علیها السلام
از حدیث پیش گفته استفاده شد که یکی از زنان نمونه هستی خدیجه کبری علیها السلام است. در حدیث دیگری نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «برترین زنان عالم، مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه هستند.» (35)
گر چه اسم او صریحاً در قرآن نیامده، ولی جای جای تاریخ قرآن و اسلام رفتارهای نمونه او را به یاد دارد. او الگوی بخشندگی و انفاق است؛ چرا که تمام ثروت خویش را دو دستی تقدیم پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله کرد تا در راه اسلام مصرف کند. او الگوی استقامت و بردباری است؛ زیرا در سخت‌ترین روزهای زندگی پیامبرصلی الله علیه وآله و در تنهاترین حالتها، پیشوای خود را تنها نگذاشت. او یک همسر نمونه است؛ چرا که تا آخرین لحظه مدافع همسر گرامی خود بود و هر گاه حضرت بر اثر سنگباران کفار، مکه را ترک می‌کرد، خدیجه علیها السلام به دنبال او راه می‌افتاد و برای او غذا می‌برد و زخمهای او را پانسمان می‌کرد.
او مادر نمونه است؛ زیرا پاک‌ترین دختر هستی را تربیت کرد و یازده امام معصوم علیهم السلام از نسل او می‌باشد. او نمونه ایمان و خداشناسی است؛ چرا که دومین مسلمان و اولین زنی است که به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ایمان آورد و لذا تمام فضائلی که برای فاطمه علیها السلام در قرآن ذکر شده، به نحوی فضائل آن بانو نیز شمرده می‌شود. به این جهت رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ النِّسَاءِ أَرْبَعاً مَرْیمَ وَ آسِیةَ وَ خَدِیجَةَ وَ فَاطِمَةَ؛ (36) به راستی خداوند از زنان عالم، چهار زن را برگزید: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه.»
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در کلام زیبای دیگر در جواب عایشه فرمود: «خدیجه و کجاست مثل خدیجه! او مرا تصدیق کرد، آن گاه که مردم مرا تکذیب کردند و با مال خود مرا بر دین خدا کمک و یاری کرد.» (37)
از اشتراکات این چهار زن نمونه این است که همه مدافع رهبران خویش و حامیان رسالت و امامت بودند؛ فاطمه زهراءعلیها السلام حامی رسالت و شهید راه امامت گشت، آسیه در راه حمایت از موسی علیها السلام به شهادت رسید، مریم علیها السلام با خریدن تهمتها از عیسی علیه السلام حمایت کرد و خدیجه علیها السلام هم بزرگ‌ترین حامی رسالت بود و هم برترین حامی و محب علی علیه السلام.
آخرین نکته در باب زنهای نمونه در قرآن کریم این است که قرآن نه تنها زنهای نمونه در پاکی و خوبی را معرفی کرده است، بلکه در کنار زنان وارسته، الگوها و نمونه‌های زنان گمراه را نیز معرفی کرده است؛ از جمله می‌فرماید: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیئاً وَ قِیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ»؛ (38) «خداوند برای کسانی که کافر شدند، به همسر نوح و همسر لوط مثل زده است که آن دو تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به آن دو خیانت کردند و ارتباط با این دو [پیامبر] در برابر خداوند سودی به حالشان نداشت و به آنها گفته شد: وارد آتش شوید، همراه کسانی که وارد می‌شوند.»
· پاورقــــــــــــــــــــی
1) نساء / 34.
2) احزاب / 35.
3) همان / 31.
4) همان / 33.
5) ر. ک: الدّر المنثور، سیوطی، ج 5، ص 199؛ البدایة و النهایة، ج 2، ص 316؛ بحارالانوار، ج 25، صص 213 - 214.
6) الغدیر، ج 1، ص 50؛ ح 3، ص 24 و 196؛ ج 5، ص 416 و....
7) آل عمران / 61.
8) صحیح مسلم، ج 4، ص 1871؛ السنن الکبری، ج 7، ص 63 و دهها منبع دیگر.
9) بقره / 37.
10) ارجح المطالب، ص 320؛ الغدیر، ج 7، ص 301؛ بحارالانوار، ج 11، ص 175؛ الدّر المنثور، ج 1، صص 60 - 61.
11) بقره / 126.
12) ینابیع المودة، قندوزی، ص 97؛ بحارالانوار، ج 11، ص 176.
13) انسان / 8 - 9.
14) فاطمه زهراءعلیها السلام، علّامه امینی، تهران، انتشارات استقلال، اوّل، 1376، صص 126 - 132.
15) احقاق الحق، قاضی نوراللّه حسینی، طهران، مکتبة الاسلامیه، ج 10، ص 401؛ ر. ک: نزهة المجالس، صفوری شافعی، ج 2، ص 226.
16) بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، ج 43، ص 134.
17) همان، ص 191، ح 20.
18) کوثر / 1.
19) آل عمران / 42.
20) نورالثقلین، حویزی، ج 1، ص 336؛ بحارالانوار، ج 10، ص 24.
21) آل عمران / 36.
22) انبیاء / 91.
23) تحریم / 12.
24) آل عمران / 47.
25) مریم / 18 - 21.
26) آل عمران / 43.
27) تحریم / 12.
28) آل عمران / 37.
29) تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 2، ص 396.
30) آل عمران / 45.
31) ر. ک: مریم / 28.
32) همان / 22 - 33.
33) تفسیر نمونه، ج 24، صص 302 - 303.
34) بحارالانوار، ج 16، ص 2؛ اسد الغابة، ج 5، ص 437؛ استیعاب، ج 4، ص 1821؛ در المنثور، ج 6، ص 246.
35) الخصال، شیخ صدوق، ج 1، ص 96.
36) بحارالانوار، ج 16، ص 2، ح 4.
37) سفینة البحار، ج 1، ص 380؛ قاموس الرجال، ج 10، ص 432.
38) تحریم / 10.
هر کس در زندگی خود اسوه و الگویی دارد که سعی می‌کند خود را به او نزدیک سازد و پرتوی از صفات او را در درون وجود خود ببیند.
به تعبیر دیگر در درون دل انسان جایی برای اسوه‌ها و قهرمانهاست و به همین دلیل، تمام ملّتهای جهان در تاریخ خود به الگوهای واقعی و گاه پنداری متوسل می‌شوند و بخشی از فرهنگ و تاریخ خود را بر اساس وجود آنها بنا می‌کنند.
قرآن این کتاب انسان ساز و جامعه ساز برای ارتقاء و رشد انسانها به سمت و سوی کمالات، علاوه بر برنامه‌های علمی و عملی، الگوهای رفتاری را نیز ارائه داده است.
از آنجا که نصف جامعه بشری را زنان تشکیل می‌دهند، برای هدایت آنها علاوه بر برنامه‌های علمی و عملی ارائه الگوهای مناسب نیز لازم است.
در فرهنگ قرآنی، بر خلاف تصور برخی مکتبها و افراد که فقط مردان را الگوی افراد و جامعه می‌دانند، آنجا که می‌خواهد اسوه‌ها و نمونه‌ها را معرفی کند، در کنار اسوه بودن حضرت ابراهیم علیه السلام و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه وآله، الگوها و نمونه‌هایی از زنان وارسته و همچنین زنان گمراه را به جامعه و مؤمنان معرفی می‌کند. این الگوهای معرفی شده، در دو بخش قابل تبیین است: الگوهای توصیفی و الگوهای عینی و شخصی.
الف. الگوهای توصیفی:
در این بخش، قرآن کریم یکسری اوصاف کمالی را برای زنان نمونه بیان می‌دارد که برخی از آنها از این قرار است:
1. زنهای صالحه و امانتدار: در قرآن کریم می‌خوانیم: «فَالصَّالِحاتُ قانِتاتٌ حافِظاتٌ لِلْغَیبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ»؛ (1) «زنان صالح، زنانی هستند که متواضع اند و در غیاب [همسر خود] اسرار و حقوق [او] را مقابل حقوقی که خدا برای آنان قرار داده، حفظ می‌کنند.»
2. مجموعه‌ای از اوصاف زنهای نمونه: «إِنَّ الْمُسْلِمینَ وَ الْمُسْلِماتِ وَ الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ وَ الْقانِتینَ وَ الْقانِتاتِ وَ الصَّادِقینَ وَ الصَّادِقاتِ وَ الصَّابِرینَ وَ الصَّابِراتِ وَ الْخاشِعینَ وَ الْخاشِعاتِ وَ الْمُتَصَدِّقینَ وَ الْمُتَصَدِّقاتِ وَ الصَّائِمینَ وَ الصَّائِماتِ وَ الْحافِظینَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ وَ الذَّاکِرینَ اللَّهَ کَثیراً وَ الذَّاکِراتِ أَعَدَّ اللَّهُ لَهُمْ مَغْفِرَةً وَ أَجْراً عَظیماً»؛ (2) «به یقین، مردان مسلمان و زنان مسلمان، مردان با ایمان و زنان با ایمان، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا، مردان راستگو و زنان راستگو، مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا، مردان با خشوع و زنان با خشوع، مردان انفاق کننده و زنان انفاق کننده، مردان روزه دار و زنان روزه دار، مردان پاکدامن و زنان پاکدامن، و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند و زنانی که بسیار به یاد خدا هستند، [انسانهای مطلوبی هستند و] خداوند برای همه آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است.»
3. اطاعت خدا و رسول: در بین خواص، آن زنانی نمونه هستند که هم اهل عمل صالح باشند و هم مطیع پیشوا و رهبر خویش. قرآن درباره زنان پیامبر می‌فرماید:
«وَ مَنْ یقْنُتْ مِنْکُنَّ لِلَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تَعْمَلْ صالِحاً نُؤْتِها أَجْرَها مَرَّتَینِ وَ أَعْتَدْنا لَها رِزْقاً کَریماً»؛ (3) و هرکس از شما [زنان پیامبر] برای خدا و پیامبرش خضوع کند و عمل صالح انجام دهد، پاداش او را دو چندان خواهیم داد و روزی پر ارزشی برای او آماده کرده ایم.»
و به طور کلّی، تمام اوصافی که برای انسانهای نمونه، چه مرد و چه زن در قرآن آمده است، اگر در زن موجود باشد، می‌تواند به عنوان زن نمونه و الگو مطرح باشد.
ب. الگوهای عینی و شخصی
قرآن کریم در کنار الگوهای توصیفی، اسوه‌های عینی و حقیقی را نیز به عنوان نمونه به جامعه بشری، مخصوصاً بانوان معرّفی کرده است که با اقتداء به آنها می‌توانند راحت‌تر و آسان‌تر راه تکامل و رشد را بپیمایند. در این بخش، به اهم موارد اشاره می‌شود:
1. فاطمه زهراءعلیها السلام
از برترین زنان عالم هستی که در کمال معنوی بر همه پیشی گرفته است، فاطمه زهراءعلیها السلام می‌باشد. آن حضرت، در طهارت و پاکی، کمالات معنوی، انفاق و امداد رسانی، تربیت فرزندان و شوهرداری، الگوی زنان جامعه بشری است.
طهارت فاطمه علیها السلام
قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّما یریدُ اللَّهُ لِیذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیتِ وَ یطَهِّرَکُمْ تَطْهیراً»؛ (4) «خدا چنین اراده کرده که ناپاکی و گناه را از شما اهل بیت ببرد و شما را پاک و منزه گرداند.» به اعتراف شیعه و سنّی یکی از کسانی که مشمول آیه تطهیر می‌باشد، فاطمه زهراءعلیها السلام است. (5) مرحوم علّامه امینی 16 نفر از صحابه و 300 نفر از راویان را با مشخصات، نام برده که آیه تطهیر را مربوط به پنج تن آل عبا، از جمله حضرت فاطمه علیها السلام دانسته اند. (6)
برتری معنوی و حضور اجتماعی
آیه دیگری که هم برتری معنوی فاطمه علیها السلام را به اثبات می‌رساند و هم حضور او را در مسائل مهم اعتقادی و اجتماعی نشان می‌دهد، آیه مباهله است که می‌فرماید: «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَی الْکاذِبینَ»؛ (7) «بگو: بیایید ما فرزندان خود را دعوت کنیم و شما هم فرزندان خود را، ما زنان خویش را دعوت کنیم و شما هم زنان خود را، ما از نفوس خود دعوت کنیم و شما هم از نفوس خود. آن گاه مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم!»
با توجه به اینکه مباهله با مسیحیان نجران یک کار عادّی نیست و با زن و مرد عادی نمی‌توان اقدام به مباهله کرد، صلاحیت اقدام به چنین امر خطیری را تنها انسانهای مقدس و شایسته و نمونه دارا هستند که مورد رحمت حق می‌باشند.
بر این مسئله نیز منابع شیعه و سنّی گواهی می‌دهند که مراد از «نساءنا» فاطمه زهراعلیها السلام می‌باشد. (8)
این آیه، هم معنویت بالای فاطمه علیها السلام را می‌رساند که به حدّی است که دعا و نفرین او در پیشگاه الهی اثر دارد و هم نشان از حضور او در عرصه‌های مهم اجتماعی دارد؛ چنان که در جریان امامت علی علیه السلام با خواندن خطبه و گریه‌های جانسوز و فدا کردن جان خویش، حضور ابدی خویش را در دفاع از امامت و ولایت امضاء کرد.
الگو بودن برای پیامبران
نشانه دیگر برای الگو و نمونه بودن فاطمه زهراءعلیها السلام این است که پیغمبران بزرگی چون آدم و نوح و ابراهیم علیهم السلام برای استجابت دعای خویش به فاطمه زهراءعلیها السلام و اهل بیت علیهم السلام متوسل شده اند.
درباره حضرت آدم علیه السلام می‌خوانیم: «فَتَلَقَّی آدَمُ مِنْ رَبِّهِ کَلِماتٍ فَتابَ عَلَیهِ»؛ (9) «پس حضرت آدم علیه السلام از پروردگارش کلماتی را دریافت کرد [و آن کلمات را وسیله قبولی توبه خویش قرار داد] و خداوند توبه او را پذیرفت.» و در روایات فراوانی در منابع فریقین آمده که دعای آدم علیه السلام این بود: «أَسْأَلُکَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ عَلِی وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ.» (10)
و درباره حضرت ابراهیم علیه السلام آمده که «وَ إِذِ ابْتَلی إِبْراهیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ»؛ (11) «هنگامی که پروردگار حضرت ابراهیم علیه السلام را با کلماتی امتحان کرد، پس آن کلمات را تمام کرد.»
و در روایات آمده که آن کلمات امامان معصوم و فاطمه زهراءعلیهم السلام بودند. (12)
الگو در انفاق
صدّیقه اطهرعلیها السلام نه تنها در معنویات الگو و نمونه است، بلکه در انفاق مالی نیز چنین است. او نه تنها پیراهن شب عروسی خویش را به زن فقیر داد، بلکه هیچ وقت فقیری از در خانه او دست خالی بر نگشت؛ گاه می‌شد که زیور آلات خویش را در راه خدا تقدیم می‌کرد و گاه نیز غذای افطاری خویش را خالصانه در راه خدا انفاق می‌کرد. خداوند در وصف انفاق او و خانواده‌اش می‌فرماید: «وَ یطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکیناً وَ یتیماً وَ أَسیراً * إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً»؛ (13) «آنان در راه دوستی خدا، طعام خود را به فقیر و یتیم و اسیر می‌دهند [و می‌گویند:] فقط برای رضای خدا به شما طعام می‌دهیم و از شما هیچ پاداشی و سپاسی در خواست نداریم.» به اتفاق علماء شیعه و گروه زیادی از علماء اهل سنت که مرحوم علّامه امینی در کتاب «فاطمه زهراءعلیها السلام» اسامی آنها را آورده، آیه فوق درباره انفاق علی علیه السلام و فاطمه زهراءعلیها السلام و فرزندان او می‌باشد. (14)
مادر و همسر نمونه
فاطمه زهراءعلیها السلام در همسرداری نیز نمونه است؛ چنان که علی علیه السلام در جواب پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله که فرمود: همسرت را چگونه یافتی؟ گفت: «بهترین یار بر اطاعت [و بندگی] خداوند.» و چون از فاطمه سؤال کرد، گفت: «او بهترین شوهر است.» (15)
و در جای دیگر، علی علیه السلام فرمود: او به راستی همیشه این گونه بود که چون به او نگاه می‌کردم، تمام غمها و غصه هایم بر طرف می‌شد. (16) و فاطمه علیها السلام در آخرین لحظه نیز همسر نمونه بودن خویش را از زبان علی علیه السلام اقرار گرفت. آن گاه که گفت: «پسر عمو! هرگز مرا دروغگو و خائن نیافتی. از روزی که با من معاشرت کردی، با دستورات تو مخالفت نکردم.» علی علیه السلام فرمود: « [ای دختر پیغمبر!] معاذ اللّه! [که تو در خانه من بد رفتاری کرده باشی؛ زیرا] مراتب خداشناسی و نیکوکاری و پرهیز کاری و بزرگی و خدا ترسی تو به حدّی است که جای ایراد و خرده گیری در مورد مخالفت با من نیست.» (17)
و در خصوص مادر نمونه بودن او همین بس که دو امام معصوم مانند حسن و حسین علیهما السلام و دو شیر زن همچون زینب و‌ام کلثوم علیهما السلام را به جامعه بشری تحویل داد. به جهت همین اوصاف بود که قرآن خطاب به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله می‌فرماید: «اِنَّا اَعْطَیناکَ الْکَوْثَرَ»؛ (18) «ما به تو کوثر (فاطمه که نسل تو از او باقی خواهد ماند) را دادیم.»
2. حضرت مریم علیها السلام
دوّمین زن نمونه در قرآن حضرت مریم علیها السلام است. او نیز از جهاتی نمونه شمرده شده است که به اهم آنها اشاره می‌شود:
مریم علیها السلام زن معصومه و برگزیده الهی
مریم علیها السلام از آن جهت می‌تواند الگو و نمونه باشد که هم معصوم از گناهان است و هم برگزیده و مصطفای حق می‌باشد. قرآن کریم می‌فرماید: «یا مَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفاکِ وَ طَهَّرَکِ وَ اصْطَفاکِ عَلی نِساءِ الْعالَمینَ»؛ (19) « [بیاد آورید هنگامی را که فرشتگان گفتند:] ای مریم! خدا تو را برگزیده و پاک ساخته و بر تمام زنان برتری داده است.» البته این با آنچه در حق فاطمه زهراءعلیها السلام گفته شده که سیده بانوان عالم است، منافات ندارد؛ چون پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله و دیگر امامان معصوم علیهم السلام فرمودند: «مریم بانوی زنان زمان خود بود، امّا فاطمه بانوی همه بانوان جهان از اوّلین و آخرین است.» (20)
آیه دیگری که بر پاکی و برگزیده بودن مریم علیها السلام دلالت دارد، آیه‌ای است که در آن از زبان مادر مریم علیها السلام خطاب به خداوند آمده است: «وَ إِنِّی سَمَّیتُها مَرْیمَ وَ إِنِّی أُعیذُها بِکَ وَ ذُرِّیتَها مِنَ الشَّیطانِ الرَّجیمِ»؛ (21) «و من او را مریم نامیدم و او و فرزندانش را از [وسوسه‌های] شیطان رانده شده، در پناه تو قرار دادم.» و این دعای مادر را خدا قبول فرمود و او را از شر شیطان حفظ کرد.
مریم بانوی پاکدامن
مریم علیها السلام در پاکدامنی نیز الگوی دیگران و در بین زنها نمونه است. خداوند عفّت و پاکدامنی او را در موارد متعددی امضاء کرده است؛ یک جا می‌فرماید: «وَ الَّتی أَحْصَنَتْ فَرْجَها فَنَفَخْنا فیها مِنْ رُوحِنا وَ جَعَلْناها وَ ابْنَها آیةً لِلْعالَمینَ»؛ (22) « [و به یاد آور] زنی را که دامان خود را پاک نگه داشت و ما از روح خود در او دمیدیم و او و فرزندش (عیسی مسیح علیه السلام) را نشانه بزرگی برای جهانیان قرار دادیم.» همین مضمون در سوره تحریم نیز آمده است. (23)
و در جای دیگر فرمود: «مریم گفت: پروردگارا! چگونه فرزندی برای من خواهد بود، در حالی که انسانی با من تماس نگرفته است؟ [در پاسخ او] فرمود: خداوند این گونه هرچه را بخواهد، می‌آفریند. (24) «
و همین طور در سوره مریم می‌خوانیم که «و گفت: من از شر تو، به خدای رحمان پناه می‌برم، اگر پرهیزگاری. گفت: من فرستاده پروردگار توام، [آمده‌ام] تاپسر پاکیزه‌ای به تو ببخشم. گفت: چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد، در حالی که تا کنون انسانی با من تماس نداشته است وزن آلوده‌ای هم نبوده ام! گفت: مطلب همین است. (25) «
عبادت و بندگی
حضرت مریم علیها السلام در عبادت و بندگی نیز نمونه است. خداوند متعال هم از او خواسته است که برترین عبادتها را داشته باشد و هم در مواردی عبادتهای او را مورد تأیید و تشویق قرار داده است.
در مورد بخش اوّل می‌فرماید: «یا مَرْیمُ اقْنُتی لِرَبِّکِ وَ اسْجُدی وَ ارْکَعی مَعَ الرَّاکِعینَ»؛ (26) «ای مریم! برای پروردگار خود خضوع کن و سجده به جا بیاور و با رکوع کنندگان رکوع کن!»
و در آیه دیگر اطاعت و بندگی او را امضاء کرده، می‌فرماید: «وَ کانَتْ مِنَ الْقانِتینَ»؛ (27) « [مریم] از مطیعان فرمان خدا بود.» و در سوره مریم پاداش و تشویقی نیز برای او به خاطر عبادتش در نظر گرفته است؛ آنجا که می‌فرماید: «هرزمان زکریا وارد محراب او می‌شد، غذای مخصوصی در آنجا می‌دید. از او می‌پرسید:ای مریم! این را از کجا آورده ای؟ گفت: این از ناحیه خداست. خداوند هر کسی را بخواهد، بی حساب روزی می‌دهد.» (28) و گفته شده که «مریم» یعنی زن عبادت کار. (29)
مادر نمونه
حضرت مریم علیها السلام یکی از بهترین مادران عالم هستی است و یکی از بزرگ‌ترین پیغمبران الهی را که جزء پیامبران اولو العزم می‌باشد، در دامن خود تربیت کرده است؛ پیامبری که در اوان کودکی لیاقت تشرف به رسالت را پیدا کرد. خداوند درباره این فرزند که همان حضرت عیسی علیه السلام است و آن مادر نمونه چنین می‌گوید: «إِذْ قالَتِ الْمَلائِکَةُ یا مَرْیمُ إِنَّ اللَّهَ یبَشِّرُکِ بِکَلِمَةٍ مِنْهُ اسْمُهُ الْمَسیحُ عیسَی ابْنُ مَرْیمَ وَجیهاً فِی الدُّنْیا وَ الآْخِرَةِ وَ مِنَ الْمُقَرَّبینَ»؛ (30) « [به یاد آورید] هنگامی را که فرشتگان گفتند:ای مریم! خداوند تو را به کلمه‌ای (وجود با عظمتی) از طرف خودش بشارت می‌دهد که نامش مسیح، عیسی بن مریم است، در حالی که در این جهان و جهان دیگر صاحب شخصیت و از مقربّان است.»
اسوه صبر و بردباری
راستی بسیار دشوار است زنی بدون داشتن همسر به فرمان الهی باردار شود و بتواند در مقابل سیل تهمتها مقاومت کند. و به راستی برای دختری که سالها اسوه پاکی و عفّت و تقوا و نمونه‌ای در عبادت و بندگی خدا بوده تا آنجا که زاهدان و عابدان بنی اسرائیل به کفایت او از طفولیت افتخار می‌کردند و زیر نظر پیامبر بزرگی تربیت یافته بود و سجایای اخلاقی و آوازه قداست او همه جا پیچیده بود، بسیار سخت و دردناک است که یک لحظه احساس کند همه این سرمایه‌های معنوی‌اش به خطر افتاده و در گرداب بدترین اتهام قرار گرفته است؛ (31) ولی ایمان او به خدا و اینکه این فرزند، پیامبر موعود الهی است و تحفه آسمانی است، به او این صبر و مقاومت را داد که در مقابل تهمتها صبر کند و به رحمت و معجزات الهی امیدوار باشد. (32)
3. همسر فرعون (آسیه)
از دیگر زنان نمونه قرآن که در بدترین محیط و فاسدترین مکان، یعنی کاخ فرعونی زندگی می‌کرد، ولی با شکوه‌ترین ایمان و پایداری و فداکاری را به نمایش گذاشت، آسیه دختر مزاحم می‌باشد. قرآن درباره او می‌فرماید: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذینَ آمَنُوا امْرَأَتَ فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لی عِنْدَکَ بَیتاً فِی الْجَنَّةِ وَ نَجِّنی مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّنی مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمینَ»؛ «و خداوند برای مؤمنان به همسر فرعون مثل زده است. در آن هنگام که گفت: پروردگارا! خانه‌ای برای من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایی بخش!»
نکته در خور دقت در آیه فوق این است که همسر فرعون همچون مریم علیها السلام نه تنها الگو برای زنان است، بلکه مثال و نمونه برای کل جامعه می‌باشد.
همسر فرعون وقتی که معجزه موسی علیه السلام را در مقابل ساحران دید، به او ایمان آورد. مدتی ایمان خود را پنهان می‌کرد تا اینکه فرعون از ایمان او اطلاع یافت و او را از این کار نهی کرد و اصرار داشت که دست از آیین موسی علیه السلام بردارد و خدای او را رها کند؛ ولی این زن با استقامت هرگز تسلیم فرعون نشد. سرانجام فرعون دستور داد دست و پاهایش را به میخی ببندند و در زیر آفتاب سوزان قرار دهند و سنگ عظیمی بر سینه او بیفکنند. هنگامی که آخرین لحظه‌های عمر خود را می‌گذراند، دعایش این بود که «پروردگارا! خانه‌ای برای من در بهشت نزد خودت بساز!...» (33)
و خداوند دعای او را مستجاب کرد و در بهشت جای داد؛ چنان که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «برترین زنان بهشتی چهار نفرند: خدیجه دختر خویلد، فاطمه دختر محمد، مریم دختر عمران و آسیه دختر مزاحم، همسر فرعون.» (34)
4. خدیجه کبری علیها السلام
از حدیث پیش گفته استفاده شد که یکی از زنان نمونه هستی خدیجه کبری علیها السلام است. در حدیث دیگری نیز پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمود: «برترین زنان عالم، مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه هستند.» (35)
گر چه اسم او صریحاً در قرآن نیامده، ولی جای جای تاریخ قرآن و اسلام رفتارهای نمونه او را به یاد دارد. او الگوی بخشندگی و انفاق است؛ چرا که تمام ثروت خویش را دو دستی تقدیم پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله کرد تا در راه اسلام مصرف کند. او الگوی استقامت و بردباری است؛ زیرا در سخت‌ترین روزهای زندگی پیامبرصلی الله علیه وآله و در تنهاترین حالتها، پیشوای خود را تنها نگذاشت. او یک همسر نمونه است؛ چرا که تا آخرین لحظه مدافع همسر گرامی خود بود و هر گاه حضرت بر اثر سنگباران کفار، مکه را ترک می‌کرد، خدیجه علیها السلام به دنبال او راه می‌افتاد و برای او غذا می‌برد و زخمهای او را پانسمان می‌کرد.
او مادر نمونه است؛ زیرا پاک‌ترین دختر هستی را تربیت کرد و یازده امام معصوم علیهم السلام از نسل او می‌باشد. او نمونه ایمان و خداشناسی است؛ چرا که دومین مسلمان و اولین زنی است که به پیغمبر اکرم صلی الله علیه وآله ایمان آورد و لذا تمام فضائلی که برای فاطمه علیها السلام در قرآن ذکر شده، به نحوی فضائل آن بانو نیز شمرده می‌شود. به این جهت رسول خداصلی الله علیه وآله فرمود: «إِنَّ اللَّهَ اخْتَارَ مِنَ النِّسَاءِ أَرْبَعاً مَرْیمَ وَ آسِیةَ وَ خَدِیجَةَ وَ فَاطِمَةَ؛ (36) به راستی خداوند از زنان عالم، چهار زن را برگزید: مریم، آسیه، خدیجه و فاطمه.»
و پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در کلام زیبای دیگر در جواب عایشه فرمود: «خدیجه و کجاست مثل خدیجه! او مرا تصدیق کرد، آن گاه که مردم مرا تکذیب کردند و با مال خود مرا بر دین خدا کمک و یاری کرد.» (37)
از اشتراکات این چهار زن نمونه این است که همه مدافع رهبران خویش و حامیان رسالت و امامت بودند؛ فاطمه زهراءعلیها السلام حامی رسالت و شهید راه امامت گشت، آسیه در راه حمایت از موسی علیها السلام به شهادت رسید، مریم علیها السلام با خریدن تهمتها از عیسی علیه السلام حمایت کرد و خدیجه علیها السلام هم بزرگ‌ترین حامی رسالت بود و هم برترین حامی و محب علی علیه السلام.
آخرین نکته در باب زنهای نمونه در قرآن کریم این است که قرآن نه تنها زنهای نمونه در پاکی و خوبی را معرفی کرده است، بلکه در کنار زنان وارسته، الگوها و نمونه‌های زنان گمراه را نیز معرفی کرده است؛ از جمله می‌فرماید: «ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذِینَ کَفَرُوا امْرَأَتَ نُوحٍ وَ امْرَأَتَ لُوطٍ کانَتا تَحْتَ عَبْدَینِ مِنْ عِبادِنا صالِحَینِ فَخانَتاهُما فَلَمْ یغْنِیا عَنْهُما مِنَ اللَّهِ شَیئاً وَ قِیلَ ادْخُلاَ النَّارَ مَعَ الدَّاخِلِینَ»؛ (38) «خداوند برای کسانی که کافر شدند، به همسر نوح و همسر لوط مثل زده است که آن دو تحت سرپرستی دو بنده از بندگان صالح ما بودند، ولی به آن دو خیانت کردند و ارتباط با این دو [پیامبر] در برابر خداوند سودی به حالشان نداشت و به آنها گفته شد: وارد آتش شوید، همراه کسانی که وارد می‌شوند.»
· پاورقــــــــــــــــــــی
1) نساء / 34.
2) احزاب / 35.
3) همان / 31.
4) همان / 33.
5) ر. ک: الدّر المنثور، سیوطی، ج 5، ص 199؛ البدایة و النهایة، ج 2، ص 316؛ بحارالانوار، ج 25، صص 213 - 214.
6) الغدیر، ج 1، ص 50؛ ح 3، ص 24 و 196؛ ج 5، ص 416 و....
7) آل عمران / 61.
8) صحیح مسلم، ج 4، ص 1871؛ السنن الکبری، ج 7، ص 63 و دهها منبع دیگر.
9) بقره / 37.
10) ارجح المطالب، ص 320؛ الغدیر، ج 7، ص 301؛ بحارالانوار، ج 11، ص 175؛ الدّر المنثور، ج 1، صص 60 - 61.
11) بقره / 126.
12) ینابیع المودة، قندوزی، ص 97؛ بحارالانوار، ج 11، ص 176.
13) انسان / 8 - 9.
14) فاطمه زهراءعلیها السلام، علّامه امینی، تهران، انتشارات استقلال، اوّل، 1376، صص 126 - 132.
15) احقاق الحق، قاضی نوراللّه حسینی، طهران، مکتبة الاسلامیه، ج 10، ص 401؛ ر. ک: نزهة المجالس، صفوری شافعی، ج 2، ص 226.
16) بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، ج 43، ص 134.
17) همان، ص 191، ح 20.
18) کوثر / 1.
19) آل عمران / 42.
20) نورالثقلین، حویزی، ج 1، ص 336؛ بحارالانوار، ج 10، ص 24.
21) آل عمران / 36.
22) انبیاء / 91.
23) تحریم / 12.
24) آل عمران / 47.
25) مریم / 18 - 21.
26) آل عمران / 43.
27) تحریم / 12.
28) آل عمران / 37.
29) تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج 2، ص 396.
30) آل عمران / 45.
31) ر. ک: مریم / 28.
32) همان / 22 - 33.
33) تفسیر نمونه، ج 24، صص 302 - 303.
34) بحارالانوار، ج 16، ص 2؛ اسد الغابة، ج 5، ص 437؛ استیعاب، ج 4، ص 1821؛ در المنثور، ج 6، ص 246.
35) الخصال، شیخ صدوق، ج 1، ص 96.
36) بحارالانوار، ج 16، ص 2، ح 4.
37) سفینة البحار، ج 1، ص 380؛ قاموس الرجال، ج 10، ص 432.
38) تحریم / 10.
