زندگی را در تبلوری رنگارنگ می یابم
شنبه, ۹ اسفند ۱۳۹۳، ۱۰:۳۳ ب.ظ
اشاره
پروفسور آنه ماری
شیمل بیگمان یکی از اسلام شناسان مغرب زمین در قرن حاضر است . شیمل به مدد
ذهن فعال و علاقه فراوانی که به مشرق زمین دارد، تتبعات فراوانی در زمینه
اسلام و فرهنگ مشرق زمین انجام داده است . آنچه در ادامه میآید سخنرانی
خانم شیمل در مرکز اسلامی هامبورگ است که طی آن به چگونگی علاقهمندی گوته
به اسلام پرداخته است . گوته یکی از بزرگان ادبیات و فرهنگ غرب است که
علاقهمندی وی به اسلام و فرهنگ شرق یکی از وقایع نادر در جهان ادب به شمار
میرود . گوته، برخلاف مستشرقان که شرق را موضوع مطالعه قرار دادهاند، آن
را طرف گفت و گو میداند و فاصله میان شرق و غرب را ناشی از عدم شناخت
متقابل قلمداد میکند . سخنان شیمل درباره رابطه گوته و اسلام بسیار جالب
توجه مینماید . در این جا گزیدهای از سخنان این اسلام شناس شهیر که بهمن
ماه سال گذشته رخ در نقاب خاک کشید، تقدیم میگردد . شاید به خاطر آورید که
حدود یک سال و نیم پیش گروهی از مسلمانان وایمار درباره مسلمان بودن گوته
فتوایی صادر کردند . در این فتوا عنوان شده بود، البته کاملا مشخص نیست
گوته چه گفته است، اما از منظر روحی وی مسلمان بود و باید مسلمان شناخته
شود . فتوای مذکور پژوهشهای فراوانی را در میان گوتهپژوهان موجب شد و
خانم کاتارینا ممسن (2) ، به عنوان یکی از پژوهشگران دیوان شرقی، این موضوع
را مورد بررسی قرار داد . قضاوت در این زمینه ساده نیست . از این رو،
نخستباید برای روشن شدن مطلب به این موضوع بپردازیم که روزگار گوته چه
شرایطی داشت و وی برای فهم اسلام چه امکاناتی در اختیار داشته است؟
زندگی را در تبلوری رنگارنگ مییابم
اشاره
پروفسور آنه ماری شیمل بیگمان یکی از اسلام شناسان مغرب زمین در قرن حاضر است . شیمل به مدد ذهن فعال و علاقه فراوانی که به مشرق زمین دارد، تتبعات فراوانی در زمینه اسلام و فرهنگ مشرق زمین انجام داده است . آنچه در ادامه میآید سخنرانی خانم شیمل در مرکز اسلامی هامبورگ است که طی آن به چگونگی علاقهمندی گوته به اسلام پرداخته است . گوته یکی از بزرگان ادبیات و فرهنگ غرب است که علاقهمندی وی به اسلام و فرهنگ شرق یکی از وقایع نادر در جهان ادب به شمار میرود . گوته، برخلاف مستشرقان که شرق را موضوع مطالعه قرار دادهاند، آن را طرف گفت و گو میداند و فاصله میان شرق و غرب را ناشی از عدم شناخت متقابل قلمداد میکند . سخنان شیمل درباره رابطه گوته و اسلام بسیار جالب توجه مینماید . در این جا گزیدهای از سخنان این اسلام شناس شهیر که بهمن ماه سال گذشته رخ در نقاب خاک کشید، تقدیم میگردد . شاید به خاطر آورید که حدود یک سال و نیم پیش گروهی از مسلمانان وایمار درباره مسلمان بودن گوته فتوایی صادر کردند . در این فتوا عنوان شده بود، البته کاملا مشخص نیست گوته چه گفته است، اما از منظر روحی وی مسلمان بود و باید مسلمان شناخته شود . فتوای مذکور پژوهشهای فراوانی را در میان گوتهپژوهان موجب شد و خانم کاتارینا ممسن (2) ، به عنوان یکی از پژوهشگران دیوان شرقی، این موضوع را مورد بررسی قرار داد . قضاوت در این زمینه ساده نیست . از این رو، نخستباید برای روشن شدن مطلب به این موضوع بپردازیم که روزگار گوته چه شرایطی داشت و وی برای فهم اسلام چه امکاناتی در اختیار داشته است؟
دنیای غرب سالهای سال با دنیای اسلام در ارتباط بوده است . برای نخستین بار قرآن در سال 1143 میلادی به زبان لاتینی در اسپانیا ترجمه شد و چهار صد سال بعد به همت لوتر در بازل انتشار یافت . موضوعات ارزشمند دیگری نیز از دنیای اسلام به دنیای غرب انتقال یافته است . ریاضیات و اعداد حساب نجوم و طب . همان گونه که میدانید آثار ابن سینا تا قرن هفدهم نیز در پزشکی اروپا مورد استفاده قرار میگرفت و نیز موارد بسیار دیگری که در زندگی امروز ما وارد شدهاند و از آن انفکاک ناپذیرند . متاسفانه برخورد غرب با اسلام نقاط منفی نیز داشته است . در قرون سیزدهم و چهاردهم سعی شد از اسلام تصویری بدبینانه ارائه گردد . این تصویر دشمن گونه با تصرف وین توسط عثمانیها در سال 1529 شدت یافت . در همین دوره تلاشهای دیگری نیز برای شناخت و تعامل با مشرق زمین آغاز شد . سیاحان، بازرگانان و اطبای مغرب زمین راهی بلاد مشرق گشتند و ارمغان سفر آنان سفرنامههایی بود که مشرق زمین را با فرهنگی اعجابانگیز تصویر میکرد . اگر بخش دوم دیوان شرقی گوته را بخوانید، در مییابید که گوته تا چه اندازه آشناییاش با شرق را به این سفرنامهها مدیون است . (3) یکی از این سفرنامهها را آدام اولئاریوس، سفیر شلسویک هلشتاین در ایران، به رشته تحریر درآورده است . اولئاریوس، علاوه بر آن، کتاب گلستان سعدی را نیز برای اولین بار به زبان آلمانی ترجمه کرد که در سال 1654 در اختیار آلمانی زبانها قرار گرفته است . ترجمه گلستان شخصیتبزرگ آلمانی گوتفرید هردر (4) را تحت تاثیر قرار داده به گونهای که در توصیف این اثر مینویسد: گلستان زیباترین غنچهای است که میتواند در بوستان یک پادشاه بروید .
«رابطه اروپا و مشرق زمین در قرن هجدهم»
قرن هجدهم و جنبش روشنگری تحولات تازهای را موجب شد که یکی از ثمرات آن آشنایی اروپاییان با زبان عربی و دیگر زبانهای شرقی بود . از سوی دیگر، افسانههای هزار و یک شب به زبانهای اروپایی ترجمه شد . این اثر بعدها الهام بخش هنرمندان غرب در آثارشان گردید و حتی تاثیر آن را میتوان در هنر معماری نیز مشاهده کرد . از سوی دیگر، انگلیسیها در سال 1757 به اولین پیروزیشان در بنگال دستیافتند و متصرفات خود را در هندوستان گسترش دادند . کمپانی هند شرقی مرکز «فورت ویلیام» را برای پژوهش زبانهای شرقی در کلکته گسترش داد . این مؤسسه در شناخت ما از مشرق زمین بسیار موثر بود; چرا که ترجمه بسیاری از آثار فارسی و عربی را بدان مدیون هستیم .
گوته که دوران دانشجویی خود را در اشتراسبورگ میگذراند، از افکار هردر بسیار متاثر شد; چرا که هردر برای اولین بار او را متوجه مشرق زمین ساختند . در سال 1772 گوته بر آن میشود، در تقابل با درام ولتر (5) ، نمایشنامهای تنظیم کند . البته متاسفانه از این اثر تنها دو بخش باقی مانده است .
اما باید این دو بخش را در آغاز فعالیت کاری گوته از جمله ارزشمندترین آثار وی به شمار آورد . گوته در آن روزگار 23 سال داشته و متاثر از شخصیت عظیم پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است . بدین سبب، قطعهای بسیار زیبا سروده که ما آن را امروزه «نغمه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)» مینامیم . این قطعه حالتی دیالوگ گونه دارد که گفت و گویی است میان حضرت علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (علیها سلام) . گوته در این قطعه زیبا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به رودی تشبیه میکند که سرچشمهای بسیار کوچک دارد اما در مسیر راه خود همه چشمهها و رودها را با خود همراه میسازد تا چون اقیانوسی بزرگ به سوی خداوند رهسپار گردد . ارائه چنین تصویری از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار شگفتانگیز مینماید . البته اقبال لاهوری نیز این شعر را به فارسی ترجمه کرده است; اما گوته و اقبال هیچ کدام نمیدانستند که محدث بزرگ شیعی شیخ کلینی در قرن دهم میلادی و پیش از آنها چنین تشبیهی را به کار برده است . در واقع گوته، بدون آن که این مطالب را در جایی خوانده باشد، همان مطالبی را بیان میکند که یک مسلمان به آن معتقد است .
بخش دوم نمایشنامه گوته به آیه 78 از سوره ششم قرآن باز میگردد که حضرت ابراهیم با مشاهده پرستندگان ماه و خورشید و ستارگان میفرماید: انی لا احب الافلین:
ای قلب عاشق
خویش را به سوی آفریدگارت روانهساز
اینک ای پروردگار من
تو را میپرستم
تویی که همگان را دوست داری
و آنان را عاشقی
تویی که خورشید و ماه و ستارگان را آفریدی
و زمین را و آسمان را و هستی را
کاملا روشن است که گوته مفهوم این نیایش را به زیباترین شکل از قرآن برداشت و از زبان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان کرده است . شاید در این جا این پرسش مطرح گردد که گوته چگونه به چنین دانشی درباره قرآن دستیافته است؟
گوته از سال 1772 به بعد نزدیک به چهل سال از این موضع دور بود تا این که در سال 1814 به شکلی مجدانه به تتبع در این زمینه پرداخت . علت این گرایش مشتاقانه در دوره پایانی عمر گوته چه بود؟
یکی از این عوامل روزگار ناآرام مغرب زمین در آن دوره بود که با جنگهای بناپارت در اروپا مقارن گشته بود به گونهای که گوته نیز خود در آغاز دیوان شرقی به این نکته اشارت دارد و آرزو میکند به شرق بگریزد و به سرزمینی که به تعبیر او تنها ستارگان برفرازش باشند . (6)
یکی دیگر از عوامل گرایش گوته به شرق در این دوره، آثار شرقشناس شهیر اتریشی یوزف فرژایر فن هامر پورگشتال و به ویژه ترجمه او از دیوان حافظ است . پورگشتال که در سال 1774 به دنیا آمده و به شرقشناسی پرداخته بود، با زبانهای عربی و فارسی و ترکی آشنایی داشت و مجله «مخزن الکنوز الشرقیه» (7) را که نخستین مجله شرقشناسی اروپا به شمار میرود، منتشر میساخت . هامر در سال 1814 ترجمه کاملی از دیوان حافظ به زبان آلمانی ارائه کرد . از این رو هجرت تازه گوته به شرق در این سال به وقوع پیوست . از آن پس گوته کوشید در خلال ماهها و سالها اثری بیافریند که در سایر ملل نظیر آن را کمتر میتوان مشاهده کرد .
همان گونه که میدانید دیوان شرقی گوته بخشهای مختلفی دارد: مغنی نامه، حافظ نامه، عشق نامه، ساقی نامه و ... . هر یک از این بخشها نیز موضوعی خاص را بررسی میکنند . اما نکتههای که قابل تامل است، به نحوه برداشت گوته از اشعار حافظ باز میگردد . نحوه برداشت از اشعار حافظ در دنیای غرب دو گونه است: برخی چون پورگشتال معتقدند اشعار حافظ در توصیف عشق و شراب و ... مفاهیمی ظاهری دارند و از آنها نمیتوان مفهومی عرفانی استنباط کرد و برخی دیگر نیز کلام حافظ را کلامی نمادین میدانند . گوته کلید این موضوع را یافته است . گوته معتقد استبرای فهم حافظ باید شیوه بیانش را دریافت . او میگوید: کلام چون نقاب است; البته نقابی که گاه چهره زیبای معشوق را میپوشاند و آن گاه که حرکت میکند چشمهای زیبای او از پس آن نمودار میشود; به دیگر سخن، واژه موجودی تکبعدی نیست که فقط بتوان از یک منظر آن را مشاهده کرد . موجودی اسرارآمیز است که بدان وسیله میتوان به حقیقتی متعالی دستیافت; و این گونه است که در لسان عرب میگویند: «المجاز قنطره الحقیقه .»
گوته این موضوع را از میان اشعار حافظ دریافته است که نشان از قریحه سرشار وی دارد . علاوه بر این گوته از پند نامه عطار نیشابوری نیز در سرودن برخی از اشعار متاثر گردیده و همچنین معاشیق متدوال در ادبیات فارسی را ذکر کرده است . برداشت گوته از سخن سعدی در آغاز گلستان «در هر نفسی که فرو میرود ...» نیز بسیار جالب است:
خدای را سپاس گو وقتی تو را بساطت میدهد در هر نفسی که میکشی
و نیز شکر گو آنگاه که تو را میفشرد وقتی بازدم مینمایی
گوته شعر را به این شیوه بیان میکند که نشان دهد زندگی دارای تضادهایی است که جهتی یکسان ندارند و هر «دمی» در جهت عکس خود «باز دمی» را نیز به دنبال دارد . البته از نگاه اسلام شناسان نیز خداوند هم جمال دارد و هم جلال و این دو صفت هر دو از مظاهر قدرت الاهی هستند . اگر از منظر عرفا به این شعر بنگریم، این شعر ما را به یاد «قبض» و «بسط» میاندازد . گوته در بیان خود از واژههای فشرده شدن و بساطتیافتن استفاده کرده است تا بیان کند زندگی هم سنتز دارد و هم آنالیز و این دو باید همگام باشند .
گوته در شعری دیگر نیز برداشتی بسیار زیبا از مفاهیم عرفان اسلامی دارد:
راز را مگو جز به خردمندان
چر که تو را به سخره میگیرند ...
و در ادامه میسراید:
بمیر و بشو
گوته، بی آن که بداند، با برداشت از اشعار حافظ تصویر شمع و پروانه را در اشعار خود ارائه میدهد
«رسوای راز خلوتیان خواست کرد شمع
شکر خدا که سر دلش در زبان گرفت»
و در واقع (مردن و شدن) به فنای فی الله در عرفان اسلامی اشاره دارد .
گوته در بخش خلدنامه نیز به زنان بهشتی میپردازد و در آن تصویری زیبا از حضرت فاطمه (علیها سلام) ارائه میدهد . علاوه بر آن، در بخش «یادداشتها و مقالاتی برای فهم بهتر دیوان» مطالبی ارزنده درباره شرقشناسی، تاریخ مشرق زمین و ادبیات و مردمانش ارائه میدهد . برداشت او از شرق بسیار اعجابانگیز است و حتی اطلاعات او مطابق آن چیزی است که امروزه ما پس از مطالعات فراوان به آن دستیافتهایم . گوته از پیامبرانی چون ابراهیم (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام) و موسی (علیه السلام) یاد میکند; اما نقطه اشتراک آنها را در توحید میداند . اعتقاد به اصل توحید در مرکز توجه گوته قرار دارد و به همین سبب است که او ادیانی چو هندوییزم یا ادیان مصر باستان را رد میکند و درباره اسلام چنین میسراید:
اگر اسلام به معنای تسلیم شدن در برابر خدا باشد،
ما همه در اسلام به دنیا میآییم
و به اسلام میمیریم
این روشنترین بیان گوته درباره اسلام است . برداشت گوته از دین تسلیم بودن در برابر اراده مطلق خداوندی است و این مهمترین اصلی است که یک انسان دین دار به آن معتقد است و همین اصل نیز گوته را مجذوب اسلام ساخته است . این اسلامی است که گوته شناخته و در بخشهای مختلف دیوانش آن را تصویر کرده است که راز آن نیز در وحدت و تسلیم متبلور است; یعنی وحدتی که در تصاویری بینهایت متجلی گشته است .
گوته در فاوست میگوید:
زندگی را در تبلوری رنگارنگ مییابم .
اگر گوته را شخصیتی متاثر و شیفته اسلام بدانیم، قضاوتی ناصواب نداشتهایم .
و اینک با شعری از گوته که از آیه شریفه «و لله المشرق و المغرب» متاثر است، این گفتار را پایان میدهیم:
شرق از آن خدا است
غرب از آن خدا است
سرزمینهای شمالی و جنوبی
در دستان لطیف او آرمیدهاند
زنان برگزیده
زنان را نباید از یاد برد
آنان که وفادار بودند و پاک
لیک تنها چهار تن از آنان را
به یقین میدانیم که به بهشت میروند .
نخست زلیخا (8) ، آن خورشید زمین
که به یوسف عشق میورزید،
و اکنون بهشت از آن اوست،
به زینت مهر و وفا پرتو میافکند .
و سپس آن همیشه بخشنده
که آن شفای والا را بزاد،
و در افسوس، در اندوهی تلخ
پسر را دید که بر صلیب از دست رفت .
و سپس همسر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)
که بهر همسرش رفاه و آسایش بساخت .
و به زمان زندگی،
خدا را پذیرفت، و ایمان را .
و سپس فاطمه ((علیها سلام)، آن پری
دخت پیغمبر، همسری پاک به کمال،
به زبان انگلیسی، والاترین روح
در پیکری چون طلای عسل (9) .
پینوشت:
1 . الفجر، سال شانزدهم، 10 سپتامبر 1999 م .
2 . خانم ممسن که در حال حاضر استاد دانشگاه استانفرد کالیفرنیا است، کتابی با عنوان «گوته و اسلام» به رشته تحریر در آورده است .
3 . گوته در بخش دوم دیوان شرقی به سفرنامههای شاردن، اولئاریوس، مارکوپولو و ... اشاره میکند .
4 . گوتفرید هردر Gottfried Herder اندیشمند آلمانی است که کتابهای فراوانی در زمینه ادبیات ملل و فرهنگ آنها نوشته است .
5 . ولتر نویسنده فرانسوی در نمایشنامهای به نام «محمد» به نقد کلیسا پرداخته است .
6 . اولین شعر دیوان شرقی گوته «هجرت» نام دارد و گوته عنوان آن را از هجرت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اقتباس کرده است .
7 . نام آلمانی مجله مخزن الکنوز الشرقیه که بالای آن آیه شریفه و لله المشرق و المغرب آمده بود، چنین است: . Fundgrubendes oriants
8 . در آموزههای دینی، آسیه همسر فرعون یکی از چهار زن برگزیده اهل بهشت است، نه زلیخا!
9 . شعر از: دیوان شرقی - غربی گوته، ترجمه کورش صفوی .
نویسنده:پروفسور آنه ماری شیلم
منبع:مجله پرسمان
اشاره
پروفسور آنه ماری شیمل بیگمان یکی از اسلام شناسان مغرب زمین در قرن حاضر است . شیمل به مدد ذهن فعال و علاقه فراوانی که به مشرق زمین دارد، تتبعات فراوانی در زمینه اسلام و فرهنگ مشرق زمین انجام داده است . آنچه در ادامه میآید سخنرانی خانم شیمل در مرکز اسلامی هامبورگ است که طی آن به چگونگی علاقهمندی گوته به اسلام پرداخته است . گوته یکی از بزرگان ادبیات و فرهنگ غرب است که علاقهمندی وی به اسلام و فرهنگ شرق یکی از وقایع نادر در جهان ادب به شمار میرود . گوته، برخلاف مستشرقان که شرق را موضوع مطالعه قرار دادهاند، آن را طرف گفت و گو میداند و فاصله میان شرق و غرب را ناشی از عدم شناخت متقابل قلمداد میکند . سخنان شیمل درباره رابطه گوته و اسلام بسیار جالب توجه مینماید . در این جا گزیدهای از سخنان این اسلام شناس شهیر که بهمن ماه سال گذشته رخ در نقاب خاک کشید، تقدیم میگردد . شاید به خاطر آورید که حدود یک سال و نیم پیش گروهی از مسلمانان وایمار درباره مسلمان بودن گوته فتوایی صادر کردند . در این فتوا عنوان شده بود، البته کاملا مشخص نیست گوته چه گفته است، اما از منظر روحی وی مسلمان بود و باید مسلمان شناخته شود . فتوای مذکور پژوهشهای فراوانی را در میان گوتهپژوهان موجب شد و خانم کاتارینا ممسن (2) ، به عنوان یکی از پژوهشگران دیوان شرقی، این موضوع را مورد بررسی قرار داد . قضاوت در این زمینه ساده نیست . از این رو، نخستباید برای روشن شدن مطلب به این موضوع بپردازیم که روزگار گوته چه شرایطی داشت و وی برای فهم اسلام چه امکاناتی در اختیار داشته است؟
دنیای غرب سالهای سال با دنیای اسلام در ارتباط بوده است . برای نخستین بار قرآن در سال 1143 میلادی به زبان لاتینی در اسپانیا ترجمه شد و چهار صد سال بعد به همت لوتر در بازل انتشار یافت . موضوعات ارزشمند دیگری نیز از دنیای اسلام به دنیای غرب انتقال یافته است . ریاضیات و اعداد حساب نجوم و طب . همان گونه که میدانید آثار ابن سینا تا قرن هفدهم نیز در پزشکی اروپا مورد استفاده قرار میگرفت و نیز موارد بسیار دیگری که در زندگی امروز ما وارد شدهاند و از آن انفکاک ناپذیرند . متاسفانه برخورد غرب با اسلام نقاط منفی نیز داشته است . در قرون سیزدهم و چهاردهم سعی شد از اسلام تصویری بدبینانه ارائه گردد . این تصویر دشمن گونه با تصرف وین توسط عثمانیها در سال 1529 شدت یافت . در همین دوره تلاشهای دیگری نیز برای شناخت و تعامل با مشرق زمین آغاز شد . سیاحان، بازرگانان و اطبای مغرب زمین راهی بلاد مشرق گشتند و ارمغان سفر آنان سفرنامههایی بود که مشرق زمین را با فرهنگی اعجابانگیز تصویر میکرد . اگر بخش دوم دیوان شرقی گوته را بخوانید، در مییابید که گوته تا چه اندازه آشناییاش با شرق را به این سفرنامهها مدیون است . (3) یکی از این سفرنامهها را آدام اولئاریوس، سفیر شلسویک هلشتاین در ایران، به رشته تحریر درآورده است . اولئاریوس، علاوه بر آن، کتاب گلستان سعدی را نیز برای اولین بار به زبان آلمانی ترجمه کرد که در سال 1654 در اختیار آلمانی زبانها قرار گرفته است . ترجمه گلستان شخصیتبزرگ آلمانی گوتفرید هردر (4) را تحت تاثیر قرار داده به گونهای که در توصیف این اثر مینویسد: گلستان زیباترین غنچهای است که میتواند در بوستان یک پادشاه بروید .
«رابطه اروپا و مشرق زمین در قرن هجدهم»
قرن هجدهم و جنبش روشنگری تحولات تازهای را موجب شد که یکی از ثمرات آن آشنایی اروپاییان با زبان عربی و دیگر زبانهای شرقی بود . از سوی دیگر، افسانههای هزار و یک شب به زبانهای اروپایی ترجمه شد . این اثر بعدها الهام بخش هنرمندان غرب در آثارشان گردید و حتی تاثیر آن را میتوان در هنر معماری نیز مشاهده کرد . از سوی دیگر، انگلیسیها در سال 1757 به اولین پیروزیشان در بنگال دستیافتند و متصرفات خود را در هندوستان گسترش دادند . کمپانی هند شرقی مرکز «فورت ویلیام» را برای پژوهش زبانهای شرقی در کلکته گسترش داد . این مؤسسه در شناخت ما از مشرق زمین بسیار موثر بود; چرا که ترجمه بسیاری از آثار فارسی و عربی را بدان مدیون هستیم .
گوته که دوران دانشجویی خود را در اشتراسبورگ میگذراند، از افکار هردر بسیار متاثر شد; چرا که هردر برای اولین بار او را متوجه مشرق زمین ساختند . در سال 1772 گوته بر آن میشود، در تقابل با درام ولتر (5) ، نمایشنامهای تنظیم کند . البته متاسفانه از این اثر تنها دو بخش باقی مانده است .
اما باید این دو بخش را در آغاز فعالیت کاری گوته از جمله ارزشمندترین آثار وی به شمار آورد . گوته در آن روزگار 23 سال داشته و متاثر از شخصیت عظیم پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است . بدین سبب، قطعهای بسیار زیبا سروده که ما آن را امروزه «نغمه محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)» مینامیم . این قطعه حالتی دیالوگ گونه دارد که گفت و گویی است میان حضرت علی (علیه السلام) و حضرت فاطمه (علیها سلام) . گوته در این قطعه زیبا پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را به رودی تشبیه میکند که سرچشمهای بسیار کوچک دارد اما در مسیر راه خود همه چشمهها و رودها را با خود همراه میسازد تا چون اقیانوسی بزرگ به سوی خداوند رهسپار گردد . ارائه چنین تصویری از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) بسیار شگفتانگیز مینماید . البته اقبال لاهوری نیز این شعر را به فارسی ترجمه کرده است; اما گوته و اقبال هیچ کدام نمیدانستند که محدث بزرگ شیعی شیخ کلینی در قرن دهم میلادی و پیش از آنها چنین تشبیهی را به کار برده است . در واقع گوته، بدون آن که این مطالب را در جایی خوانده باشد، همان مطالبی را بیان میکند که یک مسلمان به آن معتقد است .
بخش دوم نمایشنامه گوته به آیه 78 از سوره ششم قرآن باز میگردد که حضرت ابراهیم با مشاهده پرستندگان ماه و خورشید و ستارگان میفرماید: انی لا احب الافلین:
ای قلب عاشق
خویش را به سوی آفریدگارت روانهساز
اینک ای پروردگار من
تو را میپرستم
تویی که همگان را دوست داری
و آنان را عاشقی
تویی که خورشید و ماه و ستارگان را آفریدی
و زمین را و آسمان را و هستی را
کاملا روشن است که گوته مفهوم این نیایش را به زیباترین شکل از قرآن برداشت و از زبان حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) بیان کرده است . شاید در این جا این پرسش مطرح گردد که گوته چگونه به چنین دانشی درباره قرآن دستیافته است؟
گوته از سال 1772 به بعد نزدیک به چهل سال از این موضع دور بود تا این که در سال 1814 به شکلی مجدانه به تتبع در این زمینه پرداخت . علت این گرایش مشتاقانه در دوره پایانی عمر گوته چه بود؟
یکی از این عوامل روزگار ناآرام مغرب زمین در آن دوره بود که با جنگهای بناپارت در اروپا مقارن گشته بود به گونهای که گوته نیز خود در آغاز دیوان شرقی به این نکته اشارت دارد و آرزو میکند به شرق بگریزد و به سرزمینی که به تعبیر او تنها ستارگان برفرازش باشند . (6)
یکی دیگر از عوامل گرایش گوته به شرق در این دوره، آثار شرقشناس شهیر اتریشی یوزف فرژایر فن هامر پورگشتال و به ویژه ترجمه او از دیوان حافظ است . پورگشتال که در سال 1774 به دنیا آمده و به شرقشناسی پرداخته بود، با زبانهای عربی و فارسی و ترکی آشنایی داشت و مجله «مخزن الکنوز الشرقیه» (7) را که نخستین مجله شرقشناسی اروپا به شمار میرود، منتشر میساخت . هامر در سال 1814 ترجمه کاملی از دیوان حافظ به زبان آلمانی ارائه کرد . از این رو هجرت تازه گوته به شرق در این سال به وقوع پیوست . از آن پس گوته کوشید در خلال ماهها و سالها اثری بیافریند که در سایر ملل نظیر آن را کمتر میتوان مشاهده کرد .
همان گونه که میدانید دیوان شرقی گوته بخشهای مختلفی دارد: مغنی نامه، حافظ نامه، عشق نامه، ساقی نامه و ... . هر یک از این بخشها نیز موضوعی خاص را بررسی میکنند . اما نکتههای که قابل تامل است، به نحوه برداشت گوته از اشعار حافظ باز میگردد . نحوه برداشت از اشعار حافظ در دنیای غرب دو گونه است: برخی چون پورگشتال معتقدند اشعار حافظ در توصیف عشق و شراب و ... مفاهیمی ظاهری دارند و از آنها نمیتوان مفهومی عرفانی استنباط کرد و برخی دیگر نیز کلام حافظ را کلامی نمادین میدانند . گوته کلید این موضوع را یافته است . گوته معتقد استبرای فهم حافظ باید شیوه بیانش را دریافت . او میگوید: کلام چون نقاب است; البته نقابی که گاه چهره زیبای معشوق را میپوشاند و آن گاه که حرکت میکند چشمهای زیبای او از پس آن نمودار میشود; به دیگر سخن، واژه موجودی تکبعدی نیست که فقط بتوان از یک منظر آن را مشاهده کرد . موجودی اسرارآمیز است که بدان وسیله میتوان به حقیقتی متعالی دستیافت; و این گونه است که در لسان عرب میگویند: «المجاز قنطره الحقیقه .»
گوته این موضوع را از میان اشعار حافظ دریافته است که نشان از قریحه سرشار وی دارد . علاوه بر این گوته از پند نامه عطار نیشابوری نیز در سرودن برخی از اشعار متاثر گردیده و همچنین معاشیق متدوال در ادبیات فارسی را ذکر کرده است . برداشت گوته از سخن سعدی در آغاز گلستان «در هر نفسی که فرو میرود ...» نیز بسیار جالب است:
خدای را سپاس گو وقتی تو را بساطت میدهد در هر نفسی که میکشی
و نیز شکر گو آنگاه که تو را میفشرد وقتی بازدم مینمایی
گوته شعر را به این شیوه بیان میکند که نشان دهد زندگی دارای تضادهایی است که جهتی یکسان ندارند و هر «دمی» در جهت عکس خود «باز دمی» را نیز به دنبال دارد . البته از نگاه اسلام شناسان نیز خداوند هم جمال دارد و هم جلال و این دو صفت هر دو از مظاهر قدرت الاهی هستند . اگر از منظر عرفا به این شعر بنگریم، این شعر ما را به یاد «قبض» و «بسط» میاندازد . گوته در بیان خود از واژههای فشرده شدن و بساطتیافتن استفاده کرده است تا بیان کند زندگی هم سنتز دارد و هم آنالیز و این دو باید همگام باشند .
گوته در شعری دیگر نیز برداشتی بسیار زیبا از مفاهیم عرفان اسلامی دارد:
راز را مگو جز به خردمندان
چر که تو را به سخره میگیرند ...
و در ادامه میسراید:
بمیر و بشو
گوته، بی آن که بداند، با برداشت از اشعار حافظ تصویر شمع و پروانه را در اشعار خود ارائه میدهد
«رسوای راز خلوتیان خواست کرد شمع
شکر خدا که سر دلش در زبان گرفت»
و در واقع (مردن و شدن) به فنای فی الله در عرفان اسلامی اشاره دارد .
گوته در بخش خلدنامه نیز به زنان بهشتی میپردازد و در آن تصویری زیبا از حضرت فاطمه (علیها سلام) ارائه میدهد . علاوه بر آن، در بخش «یادداشتها و مقالاتی برای فهم بهتر دیوان» مطالبی ارزنده درباره شرقشناسی، تاریخ مشرق زمین و ادبیات و مردمانش ارائه میدهد . برداشت او از شرق بسیار اعجابانگیز است و حتی اطلاعات او مطابق آن چیزی است که امروزه ما پس از مطالعات فراوان به آن دستیافتهایم . گوته از پیامبرانی چون ابراهیم (علیه السلام) و عیسی (علیه السلام) و موسی (علیه السلام) یاد میکند; اما نقطه اشتراک آنها را در توحید میداند . اعتقاد به اصل توحید در مرکز توجه گوته قرار دارد و به همین سبب است که او ادیانی چو هندوییزم یا ادیان مصر باستان را رد میکند و درباره اسلام چنین میسراید:
اگر اسلام به معنای تسلیم شدن در برابر خدا باشد،
ما همه در اسلام به دنیا میآییم
و به اسلام میمیریم
این روشنترین بیان گوته درباره اسلام است . برداشت گوته از دین تسلیم بودن در برابر اراده مطلق خداوندی است و این مهمترین اصلی است که یک انسان دین دار به آن معتقد است و همین اصل نیز گوته را مجذوب اسلام ساخته است . این اسلامی است که گوته شناخته و در بخشهای مختلف دیوانش آن را تصویر کرده است که راز آن نیز در وحدت و تسلیم متبلور است; یعنی وحدتی که در تصاویری بینهایت متجلی گشته است .
گوته در فاوست میگوید:
زندگی را در تبلوری رنگارنگ مییابم .
اگر گوته را شخصیتی متاثر و شیفته اسلام بدانیم، قضاوتی ناصواب نداشتهایم .
و اینک با شعری از گوته که از آیه شریفه «و لله المشرق و المغرب» متاثر است، این گفتار را پایان میدهیم:
شرق از آن خدا است
غرب از آن خدا است
سرزمینهای شمالی و جنوبی
در دستان لطیف او آرمیدهاند
زنان برگزیده
زنان را نباید از یاد برد
آنان که وفادار بودند و پاک
لیک تنها چهار تن از آنان را
به یقین میدانیم که به بهشت میروند .
نخست زلیخا (8) ، آن خورشید زمین
که به یوسف عشق میورزید،
و اکنون بهشت از آن اوست،
به زینت مهر و وفا پرتو میافکند .
و سپس آن همیشه بخشنده
که آن شفای والا را بزاد،
و در افسوس، در اندوهی تلخ
پسر را دید که بر صلیب از دست رفت .
و سپس همسر محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)
که بهر همسرش رفاه و آسایش بساخت .
و به زمان زندگی،
خدا را پذیرفت، و ایمان را .
و سپس فاطمه ((علیها سلام)، آن پری
دخت پیغمبر، همسری پاک به کمال،
به زبان انگلیسی، والاترین روح
در پیکری چون طلای عسل (9) .
پینوشت:
1 . الفجر، سال شانزدهم، 10 سپتامبر 1999 م .
2 . خانم ممسن که در حال حاضر استاد دانشگاه استانفرد کالیفرنیا است، کتابی با عنوان «گوته و اسلام» به رشته تحریر در آورده است .
3 . گوته در بخش دوم دیوان شرقی به سفرنامههای شاردن، اولئاریوس، مارکوپولو و ... اشاره میکند .
4 . گوتفرید هردر Gottfried Herder اندیشمند آلمانی است که کتابهای فراوانی در زمینه ادبیات ملل و فرهنگ آنها نوشته است .
5 . ولتر نویسنده فرانسوی در نمایشنامهای به نام «محمد» به نقد کلیسا پرداخته است .
6 . اولین شعر دیوان شرقی گوته «هجرت» نام دارد و گوته عنوان آن را از هجرت پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) اقتباس کرده است .
7 . نام آلمانی مجله مخزن الکنوز الشرقیه که بالای آن آیه شریفه و لله المشرق و المغرب آمده بود، چنین است: . Fundgrubendes oriants
8 . در آموزههای دینی، آسیه همسر فرعون یکی از چهار زن برگزیده اهل بهشت است، نه زلیخا!
9 . شعر از: دیوان شرقی - غربی گوته، ترجمه کورش صفوی .
نویسنده:پروفسور آنه ماری شیلم
منبع:مجله پرسمان
